1) R. Lulli, Opera omnia, Mainz, 1712-1742, vol. III, p.1: "Sciendum est ergo, quod ista Ars est et logica et Metaphysica... Metaphysica considerat res, quae sunt extra animam, prout conveniunt in ratione entis; logica etiam considerat res secundum esse, quod habent in anima... set haec Ars tanquam suprema omnium humanarum scientiarum indifferenter respicit ens secundum istum modum et secundum illum". Vgl auch Opera, ed. Zetzner, Straßburg 1617, p. 358: "Logicus tractat de secundariis intentionibus... sed generalis artista tractat de primis.. Logicus non potest invenire veram legem cum logica: generalis autem artista cum ista arte invenit... Es plus potest addiscere artista de hac arte uno mense, quam logicus de logica uno anno".
2) Die Übersetzung von anamnhsiV mit reminiscentia wird zwar, wie bemerkt wurde, durch den Hinweis auf Plato in Prim. An., II, 21, 67 a 21-22 gerechtfertigt, entspricht aber nicht dem Sinn, den der Begriff bei Aristoteles hat. anamnhsiV ist eine Aktualisierung der Memoria, eine Rekonstruktion der Erinnerung, die eine Erkenntnis der Zeit erfordert, die nicht wie bei der Memoria spontan ist (De mem., 450 a 19) sondern reflektiert (452 b 7; 453 a 9-10) und sich daher nur beim Menschen findet (453 a 8-9).
3) Thomas Aquinas, In Aristotelis libros de sensu et sensato: "Si ergo ad bene memorandum vel reminiscendum, ex praemissis quatuor documenta utilia addiscere possumus. Quorum primum est, ut studeat quae vult retinere in aliquem ordinem deducere. Secundo ut profunde et intente eis mentem apponat. Tertio ut frequenter medietur secundum ordinem. Quarto ut incipiat reminisci a principio."
4) Von Alcuin vgl. die Disputatio de rhetorica et de virtutibus sapientissimi Regis Karli et Albini magistri. [...] In der Abhandlung der fünf Teile der Rhetorik (die direkt oder indirekt die ciceronianische wiedergibt) begnügt er sich, zu bekräftigen, daß die Kunst der Memoria von Cicero empfohlen worden ist: In De dialectica wird die Logik in zwei Teile eingeteilt: Dialektik und Rhetorik. Während die Abhandlung der Dialektik auf Isidor, Boetius und die anonymen Categoriae decem (als eine augustinische Übersetzung der aristotelischen Kategorien angesehen) zurückging, war die der Rhetorik auf die Einteilung der großen fünf Künste in De inventione gegründet und (wie Howell bemerkt hat) dem Geist der ciceronianischen Abhandlung sehr ähnlich. Ausführlichere Hinweise auf die Memoria erscheinen in Martianus Capella, V, wo er sich auf die Episode mit Simonides bezieht, und in der 1235 verfaßten Novissima Rhetorica von Boncompagno, der sich auf eine "imaginäres Alphabet" als Instrument für die Kunst der Memoria beruft.
5) LAT charta,ae f (Lw. < carthV m.) 1. (nkl.) Papyrusstaude. 2. Papyrusblatt; Papier als Schreibmaterial; Blatt [dentata: geglättet; aversa od inverta: Rückseite des Papiers; (meton) Schrift, Schriftwerk, Buch, Gedicht (meist pl); (Suet) dünne Platte [plumbea]. Die Übersetzung von Rossis Zitat im Italienischen des 14. Jahrhunderts ist eine Rohübersetzung [km].
6) Ein anderer Kommentar zur Rhetorica ad Herennium (Buch III, Kapp. XVI-XXIV) ist im Cod. Aldino 441 der Universitätsbibliothek von Pavia enthalten: cart. sec. XV, cc. 111 mit Zählung von jüngerer Hand. Der Textus de artificiali memoria befindet sich cc. 1-20 Inc.: "Mo passamo al texoro de le cose trovate et de tutte le parte de la Rectorica custodevole Memoria. Expl.: Con le cose premesse cioè con Studio, Fatiga, Ingegno, Diligentia. Finis commenti in particulari".
7) Dialogo di M. Ludovico Dolce nel quale si ragiona del modo di accrescere et conservar la memoria, in Venetia, apresso Giovonbattista Sessa et fratelli, 1582. Erste Ausgabe von 1562.
8) Das Werk von Giovanni Gorini wurde 1499 in Venedig veröffentlicht: Summa de exemplis et similitudinibus rerum noviter impressa. Incipit summa insignis et perutilis praedicatoribus de quacunque materia dicturis fratris Johannis de Sancto Geminiano, Impressum Venetiis per Johannem et Gregorium de Gregoris, 1499 die XII Julii.
9) Eine kurze Abhandlung über diese Probleme in Volkssprache findet sich im Cod. Riccardiano 2734, ff. 30-32 (Inc.: Apresso io Michele di Nofri di Michele di Mato del Gioganti ragionere mosterò il prencipio dello 'nparare l'arte della memoria, la quale mi mostrò il maestro Niccholo Cieco da Firenze nel 1435, di dicembre, quando ci venni, cominciando per locar luoghi nella casa mia. Expl.: E queste sone le otto sopradette fighure della memoria artificiale e tutti i modi, atti e chose che s'appartengono in essi. E maturamente studiare et sapere, e verrai a perfezionare e a notizia vera di presta scienza.)
10) Das geschieht im Cod. I, 171 inf. der Ambrosiana, f. 20v.: "Regulae artificialis memoriae. Locorum multitudo; locorum ordinatio; locorum meditatio; locorum solitudo; locorum designatio; locorum dissimilitudo; locorum mediocris magnitudo; locorum mediocris lux; locorum distantia; locorum fictio. Locorum multipliatio: addendo diminuendo per sursum et deorsum, per antrorsum et retrorsum, per destrorsum et sinistrorsum. Imaginum: alia in toto similis; alia in toto dissimilis: per oppositionem, per diminutionem, per transpositionem locorum, per alphabetum, per transuptionem locorum, per loquelam". Siehe auch, immer noch in der Ambrosiana, den Cod. E. 58 sup., f. 1: "Ars memoriae. Locorum multitudo, ordinatio, permeditatio, vacuitas sive solitudo, quinti loci signatio, locorum dissimilitudo, mediocris magnitudo, mediocris lux, distantia, fictio. Locus multiplicatur: addendo, diminuendo, mutando (per sursum, deorsum, antrorsum, retrorsum, dextrorsum et sinistrorsum), mensurando (longum, latum, profundum). Idolorum: aliud in toto simile, aliud in toto dissimile per contrarium, per consuetudinem, per transpositionem (per alphabetum, sine alphabeto), aliud parum simile per compositionem, per diminutionem, per transpositionem, per trasunptionem [sic] (literarum vel siballarum), per loquelam".
11) Vgl. den schon zitierten Cod. marciano cl. VI, 274, ff. 43 r., 43 v., 44 r.: "De ambasiatis recordandis. Si vis recordari unius ambasiate quam facere debes, pone in loco imaginato ut superius scribebam... Si ambasiata est nimis prolixa, tunc pone unam partem ambasiate in uno loco et aliam parten in uno alio loco ut supra, quia memoria naturalis adiuvabit te. De argumentis recitandis. Argumenta si recitare velis... De testis recordando. Si vis recordari unius testis ponas primam particulam in illo loco, primam in primo, tertiam in tertio et sic de aliis successive...".
12) Congestiorius artificiosae memoriae Joannis Romberch de Kryspe, omnium de memoriae praeceptione aggregatim complectens. Opus omnibus Theologis, praedicatoribus, professoribus, iuristis, iudicibus, procuratoribus, advocatis, notariis, medicis, philosophis, artium liberalium professoribus, insuper mercatoribus, nunciis, et tabelariis pernecessarium, Venetiis, in aedibus Georgii de Rusconibus, IX Julii, 1520.
13) Anderwo schreibt er : "In magna nobilium corona, dum essem adolesencs, mihi semel fuit propositum ut aliqua nomina hominum per unum ex astantibus dicenda recitarem. Non negavi. Dicta ergo sunt nomina. In primo loco posui amicum illud nomen habentis, in secundo similiter, et sic quot dicta fuerunt, tot collocavi, et collocata recitavi."
14) Die Wiener Ausgaben sind von 1541 und 1600, die Londoner Ausgabe ist ohne Erscheinungsdatum und wurde auf ungefähr 1548 festgesetzt; dieser Traktat wird ohne Namensnennung des Autors von Robert Copland als The Art of Memory, that otherwise is called the Phenix, a boke very behouefull and profytable to all professours of science, grammaryens, rethoryciens, dialectyks, legystes, phylosophes and theologiens. [...] Was den Ruhm des Ravennaten in Deutschland angeht, soll daran erinnert werden, daß Agrippa sich rühmte, ihn zum Lehrer gehabt zu haben und daß eine große Lobrede auf Peter, Meister der Memoria, im Alphabetum aureum des Ortwin, Köln 1580, enthalten ist.
15) In mehr als einem Traktat zur künstlichen Memoria wird Demokrit als Gründer der Kunst genannt ("Democritus atheniensis philosophus, huius artis primus inventor fuit"). Die Verweise auf Demokrit, so wurde geklärt, stützen sich auf Aulus Gellius (X,17), wonach Demokrit sich die Augen ausgerissen habe, um sich besser auf seine Gedanken konzentrieren zu können
16) De omnibus ingeniis: "Primum est ordo et reminiscibilium consequentia. Cum eam didicimus ex ordine cum connectione et dependentia si aliquo eorum erimus obliti, facile, repetito ordine, reminisci poterimus. Alterum est ut et uno simili in suum similie provehamur: ut si Herodoti obliviscamur de Tito Livio recordati latinae historiae patrem, in Grecae historiae patrem Herodotum producemur. Tertium est ut contraria recogitemus... ut memores Hectoris, reminiscimur Achillis".
17) Siehe zum Beispiel: Tractatus clarissimi philosophi et medici Matheoli perusini de memoria et reminiscentia ac modo studendi tractatus feliciter. Das undatierte Werk stammt aus dem Ende des fünfzehnten Jahrhunderts und entwickelt eine Diät für gute Memoria.
18) Omnia A. Alciati Emblemata, Antverpiae, 1581.
19) So lautet der Titel der Iconologia von Cesare Ripa.
20) Im lateinischen Text nach Paolo Rossi, Le sterminate antichità, Studi vichiani, 1969, S. 183: "Sensionis diluitionem hanc, rem impsam indicaturi, nempe ipsum phantasma, nominamus, ut ante dictum est imaginationem; quanto autem significare volumus diluitionem, appellamus memoriam: adeo ut eadem sit res imaginatio et memoria, sed propter diversas considerationes diversis nominibus significata".[km]
21) Ich benutze die von den Brüdern Zetzner in Straßburg veröffentlichte Ausgabe der lullianischen Werke und Kommentare. Zur Erleichterung der Lektüre hier eine Zusammenfassung des Inhalts dieser Ausgabe: Raymundi Lullii Opera ea quae ad inventam ab ipso artem universalem scientiarum artiumque omnium brevi compendio firmaque memoria apprehendendarum locupletissimaque vel oratione ex tempore pertractandarum pertinent. Ut et in eandem quorundam interpretum scripti commentarii... Accessit Valerii de Valeriis partrici veneti aureum in artem Lullii generalem opus. [...] Der Band enthält folgende Schriften: Authentische Werke von Lull: Logica brevis et nova; Ars brevis; Ars magna generalis ultima; Tractatus de conversione subiecti et praedicati per medium; Duodecim principia philosophiae. Apokryphe, dem Lull zugeschriebene Werke: De auditu kabbalistico seu kabbala; Oratio exemplaris; In Rhetoricam Isagoge; Liber de venatione medii inter subiectum et praedicatum. Kommentare : G. Bruno, De lulliano specierum scrutinio; De lampade combinatoria lulliana; De progressu logicae venationis; H.C. Agrippa, In artem brevem Raymundi Lullii commentaria; Valerii de Valeriis, Opus aureum in quo omnia breviter explicantur quae R. Lullus tam in scientiarum arbore quam arte generali tradit.
22) Zu Pedro Daguí, der 1481 in der Kathedrale von Mallorca öffentliche Vorträge zum Lullismus hielt, über seinen Schüler Janer, über den platonsichen Philosophen Fernando de Còrdoba, der Daguí gegen den Anklage der Heterodoxie in einer von Sixtus IV ernannten Kommission verteidigte, über den Lullismus von Lefèvre und Bouelles, über die Brüder Andrés, Pedro und Jaime Cantiero vgl: T. und J. Carreras y Artau, Filosofia cristiana de los siglos XIII al XIV, 2.Bde, Madrid, 1939-43.
23) In den Worten von F.A.Yates, The Art of Ramon Lull (JWCI 17 (1954)), S. 172. Die einleitenden Seiten des Electorium Remundi beginnen mit einer langen Beschreibung und Erklärung "of a wunderful diagram. This shows the angelic sphere in rich gold-leaf, and upon it revolve the spheres of the primum mobile, the empyrean, the chrystalline, then the sphere of fixed stars, and the seven spheres of the planets. At the centre of this universe is the earth, on which is a tree, and animal, and a man, surrounded by the speres of the other three elements. The eleven super-celestial and celestial spheres, and the four spheres of the elements are drawn on transparent material, so that the gold of the angelic sphere on which they are placed shines through."[km].
24) Cornelius Gemma, De arte cyclognomica tomi III doctrinam ordinum universam, unaque philosophiam Hippocratis Platonis Galeni et Aristotelis in unius communissimae et circularis methodi speciem referentes, quae per animorum triplices orbes ad spherae caelestis similitudinem fabricatos, non medicinae tantum arcana pandit mysteria, sed et inveniendis costituendisque artibus ac scientiis caeteris viam compendiosum patefacit. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1569. [...] Vgl. auch De naturae divinis characterismis, seu raris et admirandis spectaculis, causis, indiciis, proprietatibus rerum in partibus singulis universi, libri II, Antverpiae, ex off. Chr. Plantini, 1575; De prodigiosa specie naturaque Cometae anno 1577 visa, Antwerpiae, ex off. Chr. Plantini, 1578.
25) Venetiis, apud Jo. Dominicum de Imbertis, 1588. Der andere Band des Werkes hat zum Titel: Sintaxeon artis mirabilis alter tomus in quo omnium scientiarum et artium tradita est epitome, unde facilius istius artis studiosus de omnibus propositis possit rationes et ornamenta rarissima proferre, ibidem, 1588. Das Werk wurde vom Verleger Zetzner 1610 in Köln in vier Bänden wiederaufgelegt: Commentaria in Sintaxes Artis Mirabilis, per quas de omnibus disputatur habeturque ratio, in quatuor tomos... in quibus plura omnino scitu necessaria... tractantur. Der zweite Band hat zum Titel Sintaxeon artis mirabilis in libros XL digestarum tomi duo. Im dritten und im vierten Band acutissimae ac sublimes tractationes de Deo de Angelis et de Immortalitate animae continentur.
26) Mnemonisch-divulgativen Absichten entsprach auch die Lògica en rims oder "Neues Kompendium" des Compendium Logicae Algazelis :
en rimes e'n mots qui sons plans
per tal que hom puscha mostrar
logica e philosophar
a cels qui no saben lati
ni arabich...
Per affermar e per neguar
a.b.c pots aiustar
mudant subject e predicat
relativament comparat
en consequent antesedent.
27) Bernardi De Lavinheta, Opera omnia quibus traditit artis Raymundi Lullii compendiosam explicationem et eiusdem applicationem ad logica rhetorica physica mathematica mechanica medica metaphysica theologica ethica iuridica problematica, edente Johnne Henrico Alstedio, Coloniae, Sumptibus Lazari Zetzneri bibliopolae, 1612.
28) Thomas Murner, Logica memorativa. Chartiludium logicae sive totius dialecticae memoria et novus Petrus Hispani textus emendatus, cum jucundo pictasmat, exercitio, Bruxelles, Thomas van der Noot, 1509. Vgl. auch die Invectiva contra astrologos, Argentinae, 1499. Es ist mir nicht gelungen, das Chartiludium institutae summarie doctore Thoma Murner memorante et ludente, Argentinae, per Johannen Priis, 1518, einzusehen, das eine Zusammenfassung der justinianischen Institutionen in synoptischen Bildern enthält, die auf der Basis der Wappenbilder und Impresen der Bischöfe und Reichsfürsten konstruiert sind. 1515 stellte die Universität von Trier eine Bescheinigung aus, nach der Murner in der Lage war, die Institutionen im Zeitraum von vier Wochen zu unterrichten, indem er sich einer auf der künstlichen Memoria gegründeten Methode bediente.
29) Jo. Romberch de Kyrspe, Congestiorium artificiosae memoriae... omnium de memoria praeceptiones aggregatim complectens, Venetiis, in aedibus Georgii de Rusconibus, 1520.
30) H.C. Agrippa, De vanitate scientiarum, cap. X, De arte memorativa, in Opera, Lugduni, 1600, vol. II, p. 32. Agrippa schreibt die Rhetorica ad Herennium noch Cicero zu.
31) Ein charakteristisches Beispiel für diese Verbindung: Opusculum de amplificatione oratoria seu locorum usu, per Adrianum Barlandum in inclito Lovaniensium gymnasio publicum Rhetoricae professorem, Lovanij, Servatus Zaffenus Diestensis, 1536.
32) Unter den verschiedenen Arten von similitudo werden aufgezählt: "effictio corporum : ut cum senem facimus tremulum, incurvum, labiis demissis, canum; notatio affectum : ut cum dicimus lupum voracem, lepores timidos, sic laeta iuventus, tristis senectus, prodiga adolescentia; etymologia : ut Philippus amator equorum; onomatopeia : quando sumitor cognitio verbi a sono vocis ut hinnitus equi, rugitus leonum, bombitus apum; rerum effectus : cum cuilibet mensi officia sua assignamus." Viele der Beispiele scheinen direkt oder indirekt einem Werk von Iacobo Publicio entnommen zu sein: Oratoriae artis eplitoma, sive quae ad consumatum spectant oratorem, Venetiis 1482.
33) Guglielmi Grataroli Bergomatis, artium et medicinae doctoris Opuscula, videlicet: De memoria reparanda, augenda confirmandaque ac de reminiscentia: tutiora omnimoda remedia, praeceptiones optimae; De praedictione morum naturarumque hominum cum ex inspectione partium corporis tum alis modis. De temporum omnimoda mutatione, perpetua et certissima signa et pronostica, Basileae, apud Nicolaum Episcopium iuniorem, 1554.
34) Discours notable des moyens pour conserver et augmenter la mémoire avec un traité de la physionomie, traduit du latin par E. Copé, Lyon, 1555.
35) Gratarolo, Opuscula (1558): "Sedem vero habet memoria in occipitio in tertio vocato ventriculo quem et pupim vocant. Longum esset ac pene superfluum hic (ubi studeo brevitati) cerebri totius anatomem describere, quam in multorum libris videre licet, praesertim doctissimi pariter et diligentissimi Andreae Vesalii."
36) Dieses und das vorhergehende Zitat sind von E. Garin, Alcuni aspetti delle retoriche rinascimentali, Rom & Mailand 1953. Über den "mondänen" Charakter der humanistischen Dialektik, im Gegensatz zur cusanischen und ficinischen Mystik schrieb E. Garin in La dialettica dal secolo XII ai princìpi dell'età moderna: "Der Humanismus operiert im Sinne einer Mobilisierung all der Symbole, welche die Begriffe einer irdischen und historischen Erfahrung in die Bereiche des Göttlichen und Ewigen zu projizieren suchten". In den Werken von Camillo, Rosselli und Bruno kann man, was die Mnemotechnik und den Lullismus angeht, eine dieser "Projektionen" verfolgen.
37) Vgl. zu Camillos Theater und zur Verteilung von Bildern und Zitaten auf seine kosmologisch disponierten Plätze/Orte F.A.Yates, The Art of Memory, Chicago 1966, S.129 ff. [km]
38) "I piú antichi e piú savi scrittori hanno sempre havuto in costume di raccomandare a' loro scritti i secreti di Dio sotto scuri velami accioché non siano intesi se non da colori i quali (come dice Christo) hanno orecchie da udire, cioè che da Dio sono eletti ad intendere i suoi santissimis misteri. E Melisso dice che gli occhi delle anime volgari non possono sofferire i raggi della divinità. Et ciò si conferma con lo esempio di Mosè, il quale scendendo dal monte... non poteva esser guardato dal popolo se egli il viso col velo non si nascondeva. Et gli Apostoli anchora veduto Christo trasfigurato ... non sufficienti a riguardarlo per la debolezza caddevano... A questo abbiamo di aggiunger che Mercurio Trismegisto dice che il parlar religioso e pien di Dio viene ad esser violato quando gli sopraviene moltitudine volgare... I segreti rivelando doppio error si viene a commettere: et ciò è di scoprirgli a persone non degne et di trattargli con quest nostra bassa lingua, essendo quelle il suggetto delle lingue de gli angeli... Et noi nelle cose nostre ci serviamo delle imagini, come di significatrici di quelle cose che non si debbon profanare... Né tacerò io che i Cabalisti tengono che Maria sorella di Mosè fosse dalla lebbra oppressa per haver revelato le cose segrete della divinità."
39) "Haec est prima et vera cabala de qua credo me primum apud latinos explicitam fecisse mentionem ... quia iste modum tradendi per successionem qui dicitur cabalisticus videtur convenire unicuique rei secrete et mystice, hinc est quod usurparunt hebrei ut unamquamque scientiam quae apud eos habeatur pro secreta et abscondita cabalam vocent et unumquodque scibile quod per viam occultam alicunde habeatur dicatur haberi per viam cabalae. In universali autem duas scientias hoc etiam nomine honorificarunt: unam que dicitur... ars combinandi et est modus quidam procedendi in scientis et est similie quid sicut apud nostros dicitur ars Raymundi licet forte diverso modo procedat. Aliam que est de virtutibus rerum superiorum quae sunt supra lunam et est pars magiae naturalis suprema." (Apologia tredecim questionum, questio V: De magia naturali et cabala hebreorum). Über die Funktion der Buchstaben und Namen in der Kabbala, über den Allegorismus und mystischen Exemplarismus vgl. [...] G.G. Scholem, Les grands courants de la mystique juive, Paris, 1950. [...]. Ein wichtiges Dokument der Begegnung zwischen Renaissancekabbala und Lullismus ist das Werk De auditu kabalistico sive ad omnes scientias introductorium, dessen erste Ausgaben 1518 und 1533 in Venedig erschienen. Die Schrift wurde übereinstimmend Lullus zugeschrieben und als solche in der Straßburger Ausgabe von 1617 aufgenommen . Über den Kabbalismus und Lullismus von Pico vgl M. Menendes Pelayo, Historia de los Heterodoxas Españoles, Madrid, 1880 [...] und vor allem E. Garin, Giovanni Pico della Mirandola, vita et dottrina, Florenz 1937 [...] sowie F. Secret, Pico della Mirandola e gli inizi della Cabala cristiana [...] (1957). Völlig unzureichend: J.L.Blau, The Christian Interpretation of the Cabala in the Renaissance, New York 1944.
40) Schon 1583 erscheint in London, dem Grafen von Leicester gewidmet und von T. Vautrollier herausgegeben, De umbra rationis et iudicii sive de artificiosa memoria quam publice profitetur vanitate von Alexandre Dicson, der sich auf De Umbris von Bruno bezieht. Dem Dicson, der als Person in dem Werk De la causa principio et uno erscheint, antwortet polemisch ein G.P., Autor eines Antidicsonus cuisdam Cantabrigiensis G.P. Accessit libellus in quo dilucide explicatur impia Dicsoni artificiosa memoria, London 1584; in der Widmung wird auf Metrodoro, Rosselli, Bruno und Dicson Bezug genommen. Auf den Sigillus von Bruno bezieht sich auch Thomas Watson, Compendium memoriae localis, etwa 1585 in London erschienen. Von einem ramistischen Standpunkt aus polemisiert gegen die ars memoriae Perkins, Prophetica, sive de sacra et unica ratione concionandi, Cantabrigiae, 1592. Die englische Übersetzung erscheint 1606. Das Werk des böhmischen Studenten Johannes von Nostiz, der in Paris die mnemotechnischen Vorlesungen Brunos hörte, ist verlorengegangen. In diesem Werk erscheinen die Namen von Aristoteles, Lullus, Ramus und Bruno auf signifikante Weise nebeneinandergestellt: Artificium Aristotelico-Lullio-Rameum in quo per artem intelligendi Logicam, Artem agendi Practicam, Artis loquendi partem de inventione Topicam methodo et terminis Aristotelico-Rameis circulis modo lulliano inclusis via plura quam centies mille argumenta de quovis themate inveniendi cum usu conveniens ostenditur, ductu Io. a Nostitz, Jordani Bruni genunini discipuli elaboratum a Conrado Bergio, Bregae typis Sigfridianis, 1615. Der Titel wurde bewahrt in J.L. Bunemann, Catalogis MSStorum membranaceorum et chartaceorum item librorum ob inventa typographica, Minden, 1732.
41) Zum schon oben zitierten Werk von Carrara vgl: "Guido pater meus ex animalibus cepit locos suos et eorum ordine ex alphabeto deduxit... asinus, basiliscus, canis, draco... haec singula in quinque locos dividebat... Nam hunc ordinem ipsa natura porrexit neque confundi in eis enumerandis ingenium potest...".
42) Joh. Paepp, Artificiosae memoria fundamenta ex Aristoteles, Cicerone, Thoma Aquinate, aliisque praestantissimis doctoribus petita, figuris, interrogationibus ac responsionibus clarius quam unquam antehac demonstrata, Lugduni, apud Bartholomeum Vincentium, 1619; Eisagoge seu introductio facilis in praxin artificiosae memoriae, ibidem, 1619; Schenkelius detectus, seu memoria artificialis hactenus occultata, ibidem, 1617.
43) "Sed miror cur eidem [die Leugner der Kunst] non et logicam artificialem nigro calculo notent. Ut enim logica artificiosa intellectui rerum cognitionem secutius venatur, sic artificiosa memoria acquisitam ac comparatam cognitionem tenacius conservat ac tutetur naturali; quare Alstedius non minus hanc ad omnes artes et disciplinas, quam istam ad nonullas necessariam probat."
44) Zur Geheimschrift, die beim Unterrichten in der Kunst anzuwenden ist, werden zwei Grundregeln gegeben: "1) Legendum more hebraico, puta ordine retrogrado; 2) Alpha et omega sunt otiosa id est primae et ultimae literae non habetur ratio"; osras bedeutet ars, codrot ordo, bogamir imago, usw.
45) Vgl. Joannis Margiri, De memoria artificiosa, Frankfurt 1600; die Plutosofia del Reverendiss, Padre F. Filippo Gesualdo dei Minori Conventuali nella quale si spiega l'arte della memoria, Vicenza 1600; F. Giralomo Marafioto, Nova inventione et arte del ricordare per luoghi et imagini et figure poste nelle mani, Venezia, 1605; die lateinische Übersetzung des Werks von Marafioto: De arte reminiscentiae per loca et imagines ac per notas et figuras in manibus positas wurde 1610 veröffentlicht und der (hier des weiteren zitierten) Ausgabe des Gazophylacium artis memoriae von Schenkelius eingefügt. In dieser Ausgabe ist auch das De memoria artificiosa libellus von Johannes Austriacus eingefügt; unter den Kommentatoren des De memoria von Schenkel (zum erstenmal 1595 veröffentlicht) sind die Schriften von Martin Sommer (Venedig 1619), unter dessen Namen sich nach Morhof (Polyhistor, I, p. 374) der des Schenkel verberge, sowie die Ars memoriae... in gratiam et usum iventutis explicata, Francofurti, typis N. Hoffmanni, 1617, von Francesco Martino Ravelli (Ravelinus) hervorzuheben. Interessanter ist der Simonides redivivus sive ars memoriae et oblivionis... tabulis expressa...cui accessit Nomenclatur mnemonicus, Lipsiae, impensis T. Schureri, 1610, 1640 neu aufgelegt, von Adamus Bruxius. Einem anonymen Professor aus Leipzig verdankt sich die Ars memoriae localis plenius et luculentius exposita... cum applicatione eiusdem ad singulas disciplinas et facultates, Lipsia, 1620. Es ist mir nicht gelungen, diesen Text einzusehen, noch Johannes Velasquez de Azavedo, Felix de Minerva y arte de memoria que ensena sin maestro a aprender y retenir, Madrid, 1620 (der Titel erinnert an den des Ravennaten). In Leipzig-Frankfurt erblickte schließlich 1678 unter dem Titel Variorum de arte memoriae tractatus selecti eine Sammlung das Licht, welche die Werke von Schenkel, Ravelli, Paepp, von Austriacus, Marafioto und von Spangerberg enthielt. Schenkel, dem das Glück zuteil wurde, von Cartesius kurz besprochen zu werden, ist eine besonders interessante Gestalt: erfolgreicher Lehrer und Verbreiter der mnemonischen Kunst in Frankreich, Italien und Deutschland ("artem hanc - schrieb Morhofius, I, 374 - magno cum successu suo nec sine insigni suo lucro exercuit") wurde während eines Aufenthaltes an der Universität von Louvain {Lovanio} der Hexerei angeklagt, um dann Protektion und Unterstützung von der theologischen Fakultät von Duai zu erhalten. Die erste Ausgabe seines später oft wieder aufgelegten Werkes stammt von 1595: De memoria liber secundus in quo est ars memoriae, Leodii, Leonardus Straele, 1595. Zusammen mit den drei oben erwähnten Werkchen von Austriacus, Marafioto und Spangerberg wurde es unter dem Titel Gazophylacium artis memoriae, Argentorati, Antonius Bertramus, 1610, wieder aufgelegt. [...] Auf die Lehre dieses Autors beruft sich noch die sonderbare Enzyklopädie des Adrian Le Cuirot, Le magazin des sciences, ou vrai art de mémoire découvert par Schenlius, traduit et augmenté de l'alphabet de Trithemius, Paris, Quesnel, 1623, die den Originaltext gewaltig erweiterte.
46) W. Hildebrand, Magia naturalis, das ist, Kunst und Wunderbuch, darinne begriffen Wunderbare Secreta, Geheimnüsse und Kunststücke.., Leipzig, 1610.
47) Vgl. Pierre Morestel, Enciclopaedia sive artificiosa ratio et via circularis ad artem magnam R. Lullii per quam de omnibus disputatur habeturque cognitio, s.l., in collegio Salicetani, 1614; La philosophie occulte des devanciers d'Aristote et de Platon en forme de dialogue, contenant presque tous les préceptes de la philosophie morale extraite des fables anciennes, Paris, Du Bray, 1607; Les secrets de la nature...contenant presque tous les préceptes de la philosophie naturelle extraite des fables anciennes, Paris, R. de Beauvais, 1607; Artis kabbalisticae sive sapientiae divinae academia, Parisiis, apud M. Mondière, 1612; Regina omnium scientiarum qua duce ad omnes scientias et artes, qui literis delectantur facile conscendent, Tremoniae, apud Jodocum Kalcovium, 1664. Die Definition der Kunst des Lull in diesen Werken kopiert konventionelle Schemen: "Ars R. Lullii non vulgaris, non trivialis, non circa unum aliquod obiectum occupata, sed ars omnium artium regina... Huius artis ea est excellentia praestantiaque, ea generalitas ac certitudo, ut, se sola sufficiente, nulla alia preasupposita... cum omni securitate et certitudine...de omni re scibili veritatem ac scientiam non difficulter invenire faciat". Interessanter ist die Deutung der Kombinatorik als mnemonische Kunst: "Artificium igitur memoriae, a veteribus traditum, locis constabat et imaginibus; quidni igitur dabitur aliqua ars memoriae quae terminis constabit? Talis est ars Lullii, cuius termini generales patefaciunt aditum non solum ad inventiones plurimas...sed etiam maxime faciunt ad memoriam, cum sint quasi via artificiosa et methodica ad corrigendum defectum, roborandam infirmitaten et sublevandam virtutem memoriae naturalis".
48) Vgl. Lazare Meyssonnier, Pentagonum philosophicum-medicum sive Ars nova reminiscentiae cum institutionibus philosophiae naturalis et medicinae sublimoris et secretioris...clave omnium arcanorum naturalium Macrocosmi et Microcosmi, Lugduni, J. et P. Prost fratres, 1639; La belle magie ou science de l'esprit contenant les fondemens des subtilitez et de plus curiuses et secrètes connaissances de ce temps, Lyon, chez Nicolas Caille, 1669. Von seinen astrologischen Kompetenzen gibt uns Meysonnier selbst Zeugnis: "Apres avoir durant vingt-cinq ans examiné soigneusement les écrits et les observations de ceux qui ont traité de l'astronomie et de l'astrologie, dressé et jugé plus de deux milles figures de nativité, qu'on nomme vulgairement horoscopes...". Vgl. Aphorismes d'astrologie tirée de Ptolomée, Hermes, Cardan, Munfredus et plusieurs autres, traduit en françois par A.C., Lyon, Michel Duhan, 1657. Die von Meyssonnier im Pentagonum und in der Belle magie vertretene Theorie des conarium mußte auch im Hinblick auf ein Verständnis der Position untersucht werden, die Descartes dieser sonderbaren Gestalt gegenüber einnahm. Zu den Kontakten von Meyssonnier mit Mersenne und Cartesius vgl. auch den Brief Meyssonniers an Mersenne vom 25.1.1639; der erste Brief an Descartes ist verlorengegangen und so auch die Antwort Descartes' vom 29.1.1640; siehe auch die Briefe von Descartes an Mersenne vom 21.1.1640, 1.4.1640 und vom 30.7.1640.
49) Vgl. Jean D'Aubry, Le triomphe de l'archée et la merveille du monde, ou la medicine universelle et veritable pour toutes sortes de maladies les plus deseperées... Etablie par raisons necessaires et demonstrations infaillibles, A Paris, chez l'auteur, 1661. In dieser französischen Ausgabe, die der lateinischen von 1660 - Triumphus archei et mundi miraculum sive medicina universalis, Francofurti, 1660 - folgt, ist als Anhang die Apologie contre certains docteurs en médicine... respondant à leurs calomnies que l'autheur a guéry par art magique beaucoup de maladies incurables et abandonées enthalten, die schon 1638 in Paris publiziert wurde. Unter Schriften, die sich intensiver mit Lull befassen, siehe die Übersetzung der Blanquerna (Le Triomphe de l'amour et l'eschelle de la gloire, ou la médicine universelle des ames, ou Blanquerne de l'amy et de l'aimé), den Abregé de l'ordre admirable des connoissances et des beaux secrets de saint Raymond Lulle martyr und Le firmament de la vérité contenant le nombre de cent démonstrations... qui preuvent que tous les prestres... abbés, commandataires, prédicateurs et bernabites {ein geistlicher ordens-mann in der Römischen kirchen, Dict. Rondeau, 1739 [km]} doivent être damnés éternellement s'ils ne vont prescher l'Evangile aux Turcs, Arabes, Mores, Perses, Musulmans et Mahométans, Grenoble, J. de la Fournaise, 1642. Siehe aber auch die in der Apologie (1661) von d'Aubry aufgezählten acht Gründe, deretwegen die Bücher von Lullus "doivent estre receus de mesmes que ceux d'un Père de l'Eglise".
50) R. Fludd, Tomus secundus de supernaturali, naturali, praeternaturali et contranaturali Microcosmi historia, Oppenheimi, typis Hieronimi Galleri, 1619.
51) Vgl. Les Oeuvres de Jean Belot... contenant la chiromance, physionomie, l'art de mémoire de Raymond Lulle, traité des devinations, augures et songes, les sciences steganographiques paulines et almadelles et lullistes..., Lyon, chez Claude de la Rivière, 1654.
52) Für einige Hinweise zur Bibliographie zu Ramus vgl. meine Untersuchung Ramismo logica e retorica nei secoli XVI e XVII, in "Rivista critica di storia della filosofia", III (1957), pp. 359-61. Zu den dort angegebenen Arbeiten sind hinzuzufügen: M. Dassonville, La genèse et les principes de la Dialectique de P. Ramus in "Revue de l'Université d'Ottawa", 1953, pp. 322-355; La dialectique de P. Ramus, in "Revue de l'Université de Laval", 1952/53, pp. 608-616; P. Dibon, L'influence de Ramus aux universités néerlandaises du XVII siècle, in Actes du XIe Congr. Int. de Philosophie, Louvain, 1953, vol. XIV, pp. 307-311; R. Tuve, Imagery and Logic, Ramus and Metaphysical Poetics, in "Journal of the History of Ideas", XIV (1942), pp. 365-400.
53) "in una brilliante esercitazione": wohl die "M.A. thesis" Quaecumque ab Aristotele dicta essent, commentitia esse. Vgl. W.J. Ong, Ramus, Method, and the Decay of Dialogue (Cambridge 1958) S 36 ff. [km]
54) P. Ramus, Scholae in liberales artes, Basilea, 1569, pp. 157-158.
55) Vgl. die Oratio de studiis phiosophiae et eloquentiae coniungendis Lutetiae habita anno 1546, wiederveröffentlicht in den Brutinae quaestiones in Oratorem Ciceronis, Parisiis, apud Jacobum Bogardum, 1547, p. 45r.
56) Klammerkonvention wie im ersten Teil dieser Übersetzung: in geschweiften Klammern Übersetzungsalternativen und/oder, kursiv, 1. als 'R:...' Rossis italienische Terminologie sowohl seines Textes wie seiner Übersetzungen der Zitate; 2. in dieser Folge des Referateservice nach Einblick in die 1. Augabe der Clavis Universalis von 1960, ebenfalls kursiv als 'CU:...' Ausdrücke aus den unübersetzten, meistens lateinischen Zitaten aus dieser Ausgabe.[km].
57) Vgl. Rhetoricae distictiones in Quintilianum, Parisiis, apud Andream Wachelum, 1559, p. 18; Ciceronianus et Brutinae questiones, Basilea, Petrus Perna, 1577, p. 329; Rhetoricae distinctiones, op. cit., p. 43.
58) Scholae in tres primas liberales artes, Francofurti, apud Andream Wechelum, 1581, p. 31.
59) Animadversionum aristotelicarum libri XX, Parisiis, 1553-1560, vol. II, Vorwort zu den Büchern IX-XX, p. 1; Institutionum dialecticarum libri tres, Parisiis, 1543, vol. II, pp. 2, 3, 77.
60) Melanchton, Erotemata dialecticae in Corpus reformatorum, XIII, c. 573.
61) Petri Rami professoris regi et Audomari Talaei collectaneae prefationes, epistolae, orationes, Marburg, 1559, p. 15.
62) P. Gassendi Diniensis, Opera omnia in sex tomos divisa, Florentinae, 1727, vol. I: De logicae origine et varietate, cap. IX (Logica Rami), p. 52.
63) Die Zitate aus den Werken von Bacon und Cartesius sind entnommen: Oeuvres de Descartes, hgg. C. Adam und P. Tannery, 11 voll., Paris 1897-1909; The Works of Francis Bacon, hg. J. Spedding, R.L. Ellis, D.D. Heath, 7 voll., London 1887-1892, hier abgekürzt als Oevres und Works.
64) H.C. Agrippa, Opera, Argentorati, Zetzner, 1600, vol. II, pp. 31-32.
65) Vgl. Schenkel, De memoria liber, Leodii, 1595, danach wiederabgedruckt im Gazophylacium artis memoriae, Argentorati, 1610. Über seine Werke und seine Beziehungen zu Leibniz vgl. weiter unten.
66) Zu den Unterschieden zwischen gewöhnlicher und neuer Logik vgl.: Partis instaurationis secundae delineatio et argumentum in Works, vol. III, pp. 547 ff; Distributio operis, in Works, vol. I, pp. 135-137; Praefatio general, in Works, vol I, p. 129; Novum Organum, I, 26, 29.
67) Vgl. L'arte del ricordare del signor Gio. Battista Porta napoletano, tradotta da latino in volgare per M. Dorandino Falcone da Gioia, Napoli, Mattio Cancer, 1566: über die Schrift der Ägypter Kapitel XIX, über die Gesten das Kapitel XX; C. Rossellius, Thesaurus artificiosae memoriae, Venetiis, 1579, p. 117 v; Johannes Austriacus, De memoria artificiosa libellus, Argentorati, Antonius Bertramus, 1610, p. 215. Über die Ägyptomanie und über die Verbreitung und die Mode der Embleme in der Kultur des 16. und 17. Jahrhunderts vgl. meine Darstellung in Kapitel III, 5 und die dort angegebenen Werke.
68) In der ersten Ausgabe von 1960 nur der letzte Teil dieses Zitats: "necque similitudines merae sunt - quales hominibus fortasse parum perspicacibus videri possint - sed plane una eademque naturae vestigia et signacula diversis materiis et subiectis impressa".[KM; weiter Rossi:] Zu dem schon erwähnten Urteil über Lull vgl. De augmentis, in Works, vol. I, p. 699; über die erste Philosophie De augmentis, in Works, vol. I, pp. 540-544. Zur Unterscheidung zwischen der ersten Philosophie Bacons und der traditionellen Metaphysik siehe die Beurteilung von F. Anderson, The Philosophy of F. Bacon, Chicago, 1948, pp. 214-215.
69) Vgl. H. Gouhier, Le refus du symbolisme dans l'humanisme cartesien, in Umanesimo e simbolismo, Atti del IV convegno internazionale di studi umanistici, Padova 1958, p. 67; M. De Corte, La dialectique poétique de Descartes, in "Archives de Philosophie", XIII (1937), Heft II: Autour du Disours de la méthode, pp. 106-107; P. Mesnard, L'arbre de la sagesse, im Sammelband Descartes, Paris, Cahiers de Royaumont, 1957, pp. 336 ff. Im gleichen Band zu diesen Problemen der Aufsatz von M.Th. Spoerri, La puissance métaphorique de Descartes. Als weitergehende Untersuchung vgl. H. Gouhier, Les premières pensées de Descartes, Paris, Vrin, 1958.
70) Wer kann das Rätsel lösen? "Ipse excogitavi alium modum: si ex imaginibus rerum non inconnexarum addiscantur novae imagines omnibus communes, vel saltem si ex omnibus simul una fiat imago, nec solum habeatur respectus ad proximam, set etiam ad alias, ut quinta respiciat primam per hastam humi proiectam, medium vero, per scalam ex qua discendent, et secunda per telum quod ad illam proiiciat, et tertia simili aliqua ratione in rationem significationis vel verae vel fictitiae" (CU 1960, 155) [km];
Descartes, Oeuvres, vol. X, p. 230. Über die Schrift und die anderen Hilfsmittel für die Memoria vgl. Entretiens avec Burman, Paris, 1937, pp. 8, 16.
71) Descartes, Oeuvres, vol. X, pp. 217-218: "Ut imaginatio utitur figuris ad corpora concipienda, ita intellectus utitur quibusdam corporibus sensibilibus ad spiritualia figuranda, ut vento, lumine: unde altius philosophantes mentem cognitione possumus in sublime tollere... Sensibilia apta concipiendis Olympicis: ventus spritum significat, motus cum tempore vitam, calor amorem, activitas istantanea creationem".
72) "Mirum videri possit, quare graves sententiae in scriptis poetarum magis quam philosophorum. Ratio est quod poetae per enthusiasmum et vim imgainationis scripsere: sunt in nobis semina scientiae, ut in silice, quae per rationem a philosophis educuntur, per imaginationem a poetis excutiuntur magisque elucent". (Oeuvres, vol. X, p. 217). "On peut fare un jardin des ombres qui representent diverses figures, telles que les arbres et les autres... dans un chambre faire [que] les rayons du soleil, passant pour certaines ouvertures, representent diverses chiffres ou figures" (Oeuvres, vol X, p. 215). "Inquirebam autem diligentius utrum ars illa non consisteret in quodam ordine locorum dialecticorum unde rationes desumuntur...". (Oeuvres, vol. X, p. 165)
73 Novum Organum, II, 10: "Historia vero naturalis et experimentalis tam varia est et sparsa, ut intellectum confundat et disgretet, nisi sistatur et compareat ordine idoneo. Itaque formandae sunt tabulae et coordinationes instantiarum, tali modo et instructione, ut in eas agere possit intellectus".
74) Commentarius solutus, in Works, vol. II, pp. 626-628: "Tria motuum genera imperceptibilia, ob tarditatem, ut in digito horologii; ob minutias, ut liquor seu aqua corrumpitur et congelatur etc.; ob tenuitatem, ut omnifaria aeris, venti, spiritus.. Nodi et globi motuum, and how they concur and how they succeed and interchange in things most frequent. The times and moments wherin motions work, and which is the more swift and which is the more slow".
75) Über die Bedeutung des letzten Paragraphen von Buch I des Novum Organum in dieser Hisnicht vgl. B. Farrington, F. Bacon: Philosopher of Industrial Science, New York, 1949.
76) Zu diesen Ergebnissen war ich auf Grund einer mehr analytischen Untersuchung der baconianischen Schriften in meiner Arbeit F. Bacone, dalla magia alla scienza, Torino, Einaudi, 1974, Kapitel VI gelangt.
77) Oeuvres, p. 458, 454. In CU 1960 zitiert Rossi "nulla umquam esse memoriae mandanda ex iis, quae perpetuam attentionen non requirunt, si possimus ea in charta deponere, ne scilicet aliquam ingenii nostri partem obiecti praesentis cognitioni supervacua recordatio surripiat... nihil prorsus memoriae committemus, sed liberam et totam praesentibus ideas phantasiam relinquentes, quaecumque erunt retinenda in charta pingemus; idque per brevissimas notas, ut postquam singula distincte inspexerimus... possimus... omnia celerrimo cogitationis motu percurrere et quamplurima simul intueri. Quidquid ergo ut unum ad difficultatis solutionem erit spectandum, per unicam notam designabimus, quae fingi potest ad libitum. Sed, facilitatis causa, utemur characteribus a, b, c, etc., ad magnitudines iam cognita, et A, B, C, etc., ad incognitas exprimendas...".
78) Noch klarer als in den Regulae verbindet sich das Problem der Notation oder des Gebrauchs der algebraischen Symbole im Discours de la méthode [...] mit dem der Retention und der Memoria:"Je pensai que, pour les considérer mieux en particulier [das bezieht sich auf die Beziehungen und Proportionen], je les devais supposer en des lignes, à cause que je ne trouvais rien de plus simple, ni que je puisse plus distincement représenter à mon imagination et à mes sens; mais que, pour les retenir ou les comprendre plusieurs ensemble, il fallait que je les expliquasse par quelques chiffres, les plus courts qu'il serait possible". Der Begriff chiffres wird in der lateinischen Ausgabe mit "characteribus sive quibusdam notis" übersetzt.
79) "Hinc iam dubium esse potest, quare, praeter, intuitum, hic alium adiunximus cognoscendi modum, qui sit per deductionen: per quam intelligimus, illud omne quod ex quibusdam aliis certo cognitis necessario concluditur. Sed hoc ita faciendum fuit, quia plurimae res certo sciuntur, quamvis non ipsae sint evidentes, modo tantum a veris cognitisque principiis deducantur per continuum et nullibi interruptum cogitationis motum singula perspicue intuentis: non aliter quam longae alicuius catenae extremum annulum cum primo connecti cognoscimus, etiamsi uno eodemque oculorum intuitu non omnes intermedios, a quibus dependet illa connexio, contemplemur, modo illos perlustraverimus successive, et singulos proximis a primo ad ultimum adhaerere recordemur. Hic igitur mentis intuitum a deductione certa distinguimus ex eo, quod in hac motus sive successio quaedam concipiatur, in illo non item; et praeterea, quia ad hanc non necessaria est praesens evidentia, qualis ad intuitum, sed potius a memoria suam certitudinem quoadammodo mutuatur". (Vgl. auch die Regel XI, ibidem, vol X, pp 480-409).
80) CU 1960, S. 173: "Si igitur, ex.gr., per diversas operationes cognoverim primo, qualis sit habitudo inter magnitudiens A & B, deinde inter B & C, tum inter C & D, ac denique inter D & E: non idirco video qualis sit inter A & E, nec possum intellegere praecise ex iam cognitis, nisi omnium recorder. Quamobrem illas continuo quodam imaginationis motu singula intuentis simul et ad alia transeuntis aliquoties percurram, donec a prima ad ultiman tam celeriter transire didicerim, ut fere nullas memoriae partes reliquendo, rem totam simul videar intueri; hon enim pacto, dum memoriae subvenitur, ingenii etiam tarditas emendatur, eiusque capaciatas quadam ratione extenditur".
81) Einer perfekten Kenntnis der cartesianischen Werke entspricht weder bei Beck noch bei Gouhier eine ebenso genau Kenntnis der philosophischen und nichtphilosophischen Werke, die in der französischen und europäischen Kultur des frühen siebzehnten Jahrhunderts zirkulierten. Siehe zum Beispiel (um in den Grenzen der hier behandelten Frage zu bleiben) wie Gouhier in seinem Buch über Les premières pensées de Descartes in zwei Zeilen das Problem der Beziehungen zwischen Cartesius und der Tradition des Lullismus erledigt, ohne Einblick in die einzige Untersuchung zu dem Thema genommen zu haben und ohne sich bewußt zu machen, daß das cartesianische Urteil über Lullus ("parler sans jugement des choses qu'on ignore") nur die Wiederholung eines Topos der philosophischen Werken von Agrippa bis zu Bacon ist. Auch der cartesianische Ausdruck "in quodam ordine locorum dialecticorum unde rationes desumuntur" bezieht sich entgegen der Meinung von Gouhier auf einen präzisen Typ von Literatur. Auf diegleiche Weise bleiben Sätze wie "una est in rebus activa vis etc." und der Vorsatz, sich der "sensiblen Dinge" zu bedienen um die "spirituellen" darzustellen sowie das Bild der "catena scientiarum" völlig unverständlich, wenn sie nicht in ihren Beziehungen zu einem Ambiente und einer Tradition gesehen werden. Cartesius, der die Texte des Schenkel gelesen hatte, war sicher nicht darauf angewiesen, auf Kepler zurückzugreifen, um die körperlichen Dinge als Symbole der spirituellen zu verstehen. [...].
82) Zum Verhältnis von Enzyklopädie und Studienordnung vgl. E. Garin, L'educazione in Europa, Bari, Laterza, 1957, pp. 235-239. Über den Lullismus von Alsted vgl. Carrera y Artau, La filosofia christiana, Madrid 1939-43, vol. II, pp. 239-249.
83) Vgl. Clavis artis lullianae et verae logices duos in libellos tributa, id est solida dilucidatio artis magnae, generalis e ultimae quam Raymundus Lullus invenit...edita in usum et gratiam eorim, qui impendio delectantur compendiis, et confusionem sciolorum qui iuventutem fatigant dispendiis, Argentorati, Sumptibus Lazari Zetzneri Bibliop., anno 1609 (wiederaufgelegt 1633 und 1651), Vorwort.
84) Panacea philosophica seu Encyclopaediae universa discendi methodus. De armonia philosophiae aristolicae, lulliane et rameae, Herbornae, 1610.
85) Vgl. Clavis artis lullianae a.a.O. pp. 9-14;19: "Tantum de Rameis restant philosophi in Germania minus celebres Lullisti. In Germania, dico quia in Hispaniis, Galliis et Italia sunt quamplurimi de hoc grege, et nominatim quidem in Italia sunt speculatores... qui huic arti sunt deditissimi...Haec duo sectae, Peripatetica dico et Ramaea in praesentiarum sund florentissimae, superest tertia, puta Lullistarum, quae hodie ferme »Multis pro vili, sub pedibus jacet«...". Das Urteil über die Kommentatoren war besonders herb: "Nam commentatores (utinam fuissent commendatores) lulliani, tenebras potius et nebula offuderunt quam lucem attulerunt, aut facem praetulerunt divino operi. Aut enim sua somnia immiscuerunt, aut obscura per aeque obsura explicarunt". Ziel der göttlichen Kust des Lull war es "talem invenire scientiam, qua cognita, reliquae quoque sine difficultate ulla laboreque magno cognoscerentur, et ad quam, tamquam lydicum, lapidem, filum Thesei et Cynosuram omne scibile examinaretur". Der Vergleich der lullianischen Kunst mit der Kabbala findet sich beständig und beharrlich im Werk von Alsted. Vgl z.B. die Tabula ad artis brevis cabalae tractatus et artis magnae primum caput pertinens und das Urteil über Lullus: "Quum Lullius fuerit mathematicus et kabbalista, impendio delectatus est methodo docendi mathematica et kabbalista, ideoque circulus adhibuit, quos non nemo concinne vocavit magistros scientiarum. Et huc facit tritus versiculus: Omnia dant mundo Crux, Globus atque Cubis".[....].
86) Vgl. Systema mnemonicum duplex... in quo artis memorativae praecepta plene et methodice traduntur: et tota simul ratio docendi, discendi, Scholas aperiendi, adeoque modus studendi solide explicatur et a pseudo-memoristarum, pseudo-lullistarum, pseudo-cabbalistarum imposturis discernitur atque vindicatur, Prostat, in nobilis Francofurti Palatheniana, anno 1610, p. 5.
87) Systema mnemonicum duplex, a.a.O., p. 105: "Logicae duplex est finis et duplex objectum: primus est directio intellectus, secundus es memoriae confirmatio."
88) Vgl. Systema mnemonicum duplex, a.a.O. pp. 106-107.
89) Einer Tradition folgend, die auf Lavinheta zurückgeht, vergleicht Alsted die Kreise der lullianischen Kunst mit den "Orten" der Mnemotechnik ciceronianischer Herkunft: "Circulus in arte lulliana est locus et quoddam quasi domicilium in quo instrumenta inventionis collocantur..." (Clavis artis lullianae, loc.cit. p. 25). Aber außer den schon erwähnten Werken siehe: Artium liberalium, ac facultatum omnium systema mnemonicum de modo discendi, in libros septem digestum et congestum, Prostat, 1610; Encyclopaedia septem tomis distincta, Herborni Nassaviorum, 1630. Unter den Werken religiösen und pädagogischen Charakters siehe: Theatrum scholasticum, Herborniae, 1610; (enhält ein Gymnasium mnemonicum); Trigae canonicae, Francoforte, 1611 (enthält eine Artis mnemologicae explicatio); die Dissertatio de manducatione spirituali, transubstantiatione, sacrificio missae, de natura et privilegiis ecclesiae, Ginevra, 1630. Von gewissem Interesse ist auch die Klassifikation der mathematischen Wissenschaften, enthalten im Methodus admirandorum mathematicorum novem libris exhibens universam mathesin, Herbornae Nassaviorum, 1623, pp. 5-7: "Mathesis est pars encyclopaediae philosophicae tractans de quantitate communiter... Ordo scientiarum mathematicarum hic est. Scientiae mathematicae sunt purae vel mediae. Purae sunt que occupantur circa solam quantitatem: quales sunt arithmetica et geometria. Mediae sunt quae occupantur, circa quantitatem haerentem in corpore: ut cosmographia, uranoscopia, geographia; vel in qualitate ut in optica, musica et architectonica". (Benutzte Kopie: Padova, Civica, G 6327)
90) P. Bayle, Dictionnaire historique et critique, Amsterdam, 1740, pp. 165-166.
91) Über die Ursprünge der Pansophie: W.E. Peuckert, Pansophie, Ein Versuch zur Geschichte der weissen und schwarzen Magie, Stuttgart 1936. Über die pädagogischen Ideale: L. Kvacala, J.A. Comenius, Berlin 1914 und jetzt E. Garin, L'educazione in Europa, Bari, Laterza, 1957, pp. 241-252. Über den Lullismus Comenius' kurze, unzureichende Anmerkungen in Carrera y Artau, La filosofia cristiana, vol. II, p. 299.
92) Vgl. Philosophiae prodromus et conatuum pansophicorum dilucidatio. Accedunt didactica dissertatio de sermonis latini studio perfecte absolvendo, aliaque eiusdem, Lugduni Batavorum, Officina David Lopez de Haro, 1644, pp. 120-122. (Die erste Ausgabe London, L. Fawre und S. Gellibrand, 1639) [...].
93) Orbis sensualis picti pars prima. Hoc est: omnium principalium in mundo rerum et in vita actionum pictura et nomenclatura, cum titulorum iuxta atque vocabulorum indice, Noribergae, Sumtibus Johl. Andr. Endteri haeredum, anno salutis, 1746 (die erste Ausgabe ist von 1658). Vgl. vor allem das Vorwort.
94) Vgl. Orbis sensualis picti pars prima, loc. cit., Vorwort und pp. 4-5.
95) Der Text der Dissertatio didactica de sermonis latini studio in Pansophiae prodromus, a.a.O. pp. 173-224. Zum Tempel der christlichen Pansophie vgl. die Seiten 122-165: "Panosophiae christianae templum ad ipsius supremi Architecti Omnipotentis Dei ideas, normas, legesque istruendum, et usibus Catholicae Iesu Christi Ecclesiae, ex omnibus gentibus, tribubus, populis et linguis collectae et colligendae consecrandum". Vgl. auch die Pansophiae Diatyposis iconographica, Amstelodami, 1654.
96) Vgl. Pansophiae prodromus, a.a.O. pp. 132-136 und die hierzu entwickelten Überlegungen von E. Garin, L'educazione in Europa, a.a.O. p. 249.
97) Vgl. Pansophiae prodomus, loc.cit. p. 41: "Quas adhuc vidi Encyclopaedias etiam ordinatissimas similiores visae sunt catenae annullis multis eleganter contextae, quam automato rotulis artificiose ad motum composito et seipsum circumagente; et lignorum strui, magna quadam cura et ordine eleganti dispositae similiores, quam arbori e radicibus propriis assurgenti spiritus innati virtute se in ramos et frondes explicanti, et fructus edenti"
98) Ibidem, pp. 21, 41-42, 136.
99) Ibidem, pp. 4, 24-25, 78, 85. Über die Koinzidenz von Janua linguarum und Enzyklopädie vgl. die Janua linguarum reserata aurea, Lugduni Batavorum, 1640 (die erste Ausgabe von 1631), Vorwort, und das Eruditionis scholasticae atrium rerum et linguarum ornamenta exhibens, Norimbergae, 1659, p. 5.
100) "Eadem proinde sunt rerum rationes, nec differunt, nisi existendi forma: quia in Deo sunt ut in Archetypo, in natura ut in Ectypo, in arte ut in Antitypo". (Pansophiae prodromus, op.cit., p. 67).
101) Ibidem, p. 86.
102) Ibidem, p. 67; vgl. pp. 55-56. Vgl. zu diesen Schlußfolgerungen auch die Janua rerum reserata hoc est sapientiae prima (quam vulgo metaphysicam vocant) ita mentibus hominum adapta ut per eam in totum rerum ambitum omnemque interiorem rerum ordinem et in omnes intimas rebus coeternas veritates prospectus pateat catholicus simulque et scaturigo, formaque et norma esse appareat, 1681.
103) Pansophiae prodomus, op.cit., p. 44.
104) Über die Hypothese einer Parteinahme der Jesuiten für die Magie gegen die Neue Wissenschaft vgl L. Thorndike, History of Magic, Band VII, pp. 577-578.
105) Benutzt habe ich die beiden Bände der Werke: Bisterfieldus redivivus, seu operum Joh. H. Bisterfieldi... tomus primus-secundus, Hagae Comitum, ex typographia A. Vlacq, 1661. Der erste Band enthält : Alphabeti philosophici libri tres (pp. 1-131); Aphorismi physici (pp. 133-190); Sciagraphia Analyseos (pp. 191-211); Parallelismus analyseos grammaticae et logicae (pp. 212-243); Artificium definiendi catholicum (pp. 1-104); Sciagraphia Symbioticae (pp. 3-144). Der zweite Band enhält: Logica (pp. 1-451); De puritate, ornatu et copia linguae latinae (pp. 1-26); Ars disputandi (pp. 27-33); Ars combinatoria (pp. 34-36); Ars reducendorum terminorum ad disciplinas liberales technologica (pp. 37-41); Ars seu canones de reductione ad praedicamenta (pp. 42-46); Denarius didacticus, seu decem aphorismi bene discendi (pp. 47-49); Didactica sacra (pp. 50-53); Usus lexici (pp. 54-64). Vom Phosphorus catholicus, seu ars meditandi epitome cui subjunctum est consilium de studiis feliciter instituendis habe ich die Ausgabe von 1657, Lugduni Batavorum, H. Verbiest, eingesehen.
106) "Praxis logica consummatur, si omnes termini logici, cum universa encyclopaedia misceantur"; Logica, op. cit., vol II, pp. 323-326: "Usus seu praxis logica est artificiosa instrumentorum logicorum et terminorum encyclopaediae coniuncio... In praxi logica singulos terminos logicos cum singulis singularum disciplinarum terminis conferri debere."
107) Vgl. Alphabeti philosophici libri tres: "Termini transcendentales sunt primae universae encyclopaedia radices"; Sciagraphia analyseos: "Analysis est accuratum de textu seu dissertatione in sua principia resoluto iudicium. Totuplex sit analysis quotuplex in textu adhibita fuit genesis, idque ordine retrograde. Analysis autem upote praxis frugalem compendiorum ac tabularum cognitionem praesupponit."; Alphabeti philsophici libri tres: "Praxis logica est vel simplicium combinatio vocaturque Genesis, vel combinatorum reductio vocaturque analysis, vel denique mixta estque vel Genesis-analysis vel Analysis-genesis cuius varietas est infinita"; Artificium definiendi: "Artificium definiendi catholicum est quod docet modum omnium encyclopaediae terminorum definitiones accurate inveniendi ac diiudicandi...Scopus huius artificii est foelix id est facilis, solida ac practica, et quoad in hac vita fieri potest, certa perfectaque universa encyclopaediae cognitio ... Definitiones sunt omnis geneseos et analyseos claves et normae. Omnis enim mentis et entis, cum reductionem, tum deductionem complectuntur, si singula definitionum verba in primos terminos per scalam descendentem et ascendentem resolvantur, sic enim erunt omnigenae reductionis claves, argumentorum compendia, propositionum fontes, syllogismorum et methodorum lumina."
108) Zu den Definitionen vgl. Artificium definiendi, loc. cit. vol. I, vor allem pp. 3, 4, 6. Zu den Tafeln vgl. 7pp. 11, 12, 15: "Tabulae fundamentales (quae sunt certae terminorum homogenarum sobordinationes et coordinationes) sunt faciles, sed accuratae totius mundi totiusque encyclopaediae repaesentationes... Universa illa inductio ac structura tabularum nititur [streben nach] panharmonia tum rerum tum disciplinarum ... Tabula primitiva est prima simplicissima universalissima adeque brevissima totius mundi totiusque encyclopaediae repraesentatio ... eam vocabimus catholicam.
109) An Essay Towards a Real Character and a Philosophical Language by John Wilkins, D.D. Dean of Ripon and Fellow of the Royal Society, London, printed for Sa. Gellibrand and for John Martyn printer to the Royal Society, 1668, p. 13 (benutzte Kopie: Ambros., Villa Pernice, 19069). Über John Wilkins, Bischof von Chester und Mitglied der Royal Society, Autor der berühmten Schrift The Discovery of a World in the Moone, 1638, vgl. Niceron, Mémoires, Paris 1750, vol. IV, pp. 129-134. Zu den bedeutenderen Beiträgen gehören: A.W. Henderson, The Life and Times of J. Wilkins, London, 1910; D. Stimson, Dr. Wilkins and the Royal Society, in "Journal of Modern History", 1931, pp. 539-563; R.F. Jones, Science and Language in England of the Mid-Seventeenth Century, in "Journal of Engl. and Germ. Philology", 1932, danach in dem Band The Seventeenth Century, Standford, 1951, pp. 143-160; C.Andrade, The Real Character of Bishop Wilkins, in "Annals of Science", 1936, pp. 1 ff.; F. Christensen, J. Wilkins and the Royal Society's Reform of Prose Style, in "Modern Language Quarterly" 7 (1946), pp. 179 ff.; R.H. Syfret, The Origins of the Royal Society, in "Notes and Records of the Royal Society of London", 5 (1948), pp. 117 ff.; C. Emery, John Wilkins'Universal Language in "Isis", 1948, pp. 174-185; B. De Mott, Comenius and the Real Character in England, in "PMLA", 1955, pp. 1068-1081; Science Versus Mnemonics, in "Isis" 1957, pp. 3-12. Von geringem Interesse sind die Beobachtungen in dem Band von C.K. Ogden und I.A. Richards, The Meaning of Meaning, London, Routledge and Kegan Paul, 1948 [...]. Über die astronomischen Vorstellungen von Wilkins können die Aufsätze von G.Mc. Colley konsultiert werden: in "Annals of Science", 1936-1939, in "PMLA", 1937 und in "Studies in Philology", 1938. Ein Teil des Essay von Wilkins wurde in F. Techmer, Beiträge zur Geschichte der französischen und englischen Phonetik und Phonographie, Heilbronn 1889 wieder veröffentlicht.
110) Über die Universalsprachen in England des 17. Jhdts: O. Funcke, Zum Weltsprachenproblem in England im 17. Jahrhundert, Heidelberg, 1929 und die kurzen Hinweise in L.Couturat-L. Leau, Histoire de la langue universelle, Paris 1907.
111) Außer dem oben angeführten Aufsatz siehe: Science and English Prose Style in the Third Quarter of the Seventeenth Century; Science and Criticism in the Neo-Classical Age of English Literature; auch wieder abgedruckt in dem Band The Seventeenth Century, op. cit. pp. 41-74; 75-110.
112) In der Übersetzung Das Neue Organon, Akademie-Verlag, Berlin 1962, S. 63: "Es ist leicht ersichtlich, daß dieser Begriff nur von dem Wasser und den gewöhnlichen und bekannten Flüssigkeiten ohne jegliche erforderliche Differenzierung voreilig entlehnt worden ist".[km]
113) Vgl. M.W. Croll, Attic Prose in the Seventeenth Century, in "Studies in Philology", 1921, pp. 79-128; Attic Prose: Lipsius, Montaigne, Bacon, in Schelling Anniversary Papers, New York, 1932; The Baroque Style of Prose, in Studies in English Philology; a Miscellany in Honour of F. Klaeber, Minneapolis, 1929.
114) Thomas Sprat, The History of the Royal Society of London, London, 1967, pp. 95-115. Vgl. H. Fisch and H.W. Jones, Bacon's Influence on Sprat's History, in "Modern Language Quarterly", 1946.
115) George Thompson, MisokumiaV, London 1671, pp. 31, 40. Vgl. R.F. Jones, in The Seventeenth Century, op. cit. p. 145. Dieses sowie alle folgenden englischen Zitate zitiert nach Clavis Universalis 1960. Rossi zu seiner eigenen Übersetzung: in ihr "gehen die Assonanzen zwischen den gegensätzlichen Paaren -Works-Words; Things-Thinking; Pyrotechnie-Philogie verloren".
116) zit. nach Clavis Universalis 1960 [km].
117) Der De algebra tractatus historicus et practius eiusdem origines et progressus varios ostendens ist im zweiten Band der Opera mathematica, Oxoniae, ex Theatro Sheldoniano, 1695 (3. Bde) enthalten. Über die Charaktere von Viète und Oughtred vgl die Seiten 69-73. Zu den Verweisen auf die Schrift in der Mathesis universalis, sive arithmeticum opus integrum tum philologice tum mathematice traditum vgl. in dergleichen Ausgabe des Werkes den Band I, pp. 47 ff. Zur Attacke auf Hobbes vgl. Opera, vol I, p. 361 [...] Über die Memoria siehe das Kapitel von De algebra unter dem Titel De viribus memoriae satis intentae, experimentum. [...]
118) Das Werk von John Wilkins ist in vier Teile unterteilt: Prolegomena; Universal philosophy, Philosophical grammar, Real character and philosophical language. Der Titel des Werkes von Dalgarno lautet: Ars signorum: vulgo character universalis et lingua philosophica, qua potuerunt homines diversissimorum idiomatum spatio durarum septimanarum omnia animi sua sensa non minus intelligibiliter, sive scrivendo sive loquendo, mutuo communicare, quam linguis propriis vernaculis. Praeterea hinc etiam potuerunt iuvenes philosophiae principia et veram logices praxin citius et facilius multo imbibere quam ex vulgaribus philosophorum scriptis, Londini, excudebat J. Hayes sumptibus authoris, 1661.
119) Wilkins, Essay Towards a Real Character: "As men do generally agree in the same principle of reason, so do they likewise agree in the same internal notion or apprehension of things. The external expression of these mental notions, whereby men communicate their thoughts to one another, is either to the ear, or to the eye. To the ear by sounds, and more particularly by articulate voice and words. To the eye by any thing that is visible, motion, light, colour, figure, and more particularly by writing. That conceit which men have in their minds concerning a horse or tree, is the notion or mental image of that beast or natural thing, of such a nature, shape and use. The names given to these in several languages, are such arbitrary sounds or words, as Nations of men have agreed upon, either causally or designedly, to express their mental notions of them. The written word is the figure or picture of that sound. So that, if men should generally consent upon the same way or manner of expression, as they do agree in the same notion, we should be freed from that curse in the confusion of tongues, with all the unhappy consequences of it".(Kursive wie im Text)
120) Zur Grammatik: "The very art by which language should be regulated viz. grammar, is of much later inventinon than the languages themselves, being adapted to what was already in being, rather then the rule of making it so". Zu Dalgarno vgl. O. Funcke, Weltsprachenproblem, op.cit. p. 16.
121) J. Wilkins, Mercury or the Secret and Swift Messenger, Ahewing How a Man May With Privacy and Speed Communicate His Thoughts to a Friend at a Distance, London, 1641, pp. 109 ff (ed. Lonon, 1707).
122) "An alphabetica dicionary wherin all english words according to their various significations are either referred to their places in the philosophical tables, or explained by such words as are in the tables."
123) Zitat nach Clavis Universalis 1960, S. 223. Vgl.in anderer Form Umberto Eco's Kapitel über John Wilkins in Die Suche nach der Vollkommenen Sprache (München: Beck 1994) (Kap. 12, S. 244 ff). Zu George Dalgarno dort S. 236 ff.[km]
124) dieses und das vorhergehende Zitat mit Clavis Universalis 1960, S. 227 und 228.
125) B. De Mott, Science Versus Mnemonics, cit., pp. 8-9.
126) Zu den Beziehungen zu Bisterfield und zur Anwesenheit mystisch-pytagoräischer Motive: W. Kabitz, Die Philosophie des jungen Leibniz. Untersuchungen zur Entwicklungsgeschichte seines Systems, Heidelberg 1909; zu den Beziehungen zur Pansophie: Leibniz' Verhältnis zur Renaissance im allgemeinen und zu Nizolius im Besonderen, Bonn 1912; zu den Beziehungen zu Alstedt und Henry More: D. Mahnke, Leibnizens Synthese von Universalmathematik und Individualmetaphysik in "Jahrbücher für Philosophie und phänomenologische Forschung", 1925; W. Feilchenfeld, Leibniz und Henry More, Berlin 1923.
127) Caspar Schott, Technica curiosa, sive mirabilia artis, Norimbergae 1664.
128) vgl. Schott, Technica curiosa, Nürnberg 1664. Der Autor des Arithmeticus nomenclator mundi ist jetzt als der Jesuitenpater Bermundo oder Vermundo identifiziert worden.
129) [...] Auch wenn G. Preti, Il cristianesimo universale di G.G. Leibniz, von den Thesen von Couturat und Russel ausgeht, ist er zu Ergebnissen gelangt, die mir wichtig erscheinen: "In Wahrheit ist Leibniz nie zu einer vollständigen Entwicklung seiner Logik gelangt und ist in ernsthaftesten Schwierigkeiten befangen geblieben, weil er es niemals verstanden hat, vollständig seinen ursprünglichen Platonismus aufzugeben: das Kriterium der Evidenz (unmittelbare Intuition der Ideen), der logische Realismus (für den an sich primitive und an sich zusammengesetzte Ideen existieren), die Vorstellung, nach der das formale Spiel der Symbole die idealen ewigen Beziehungen, die zwischen den Ideen im Geist Gottes bestehen, wiedergeben sollte, haben Leibniz daran gehindert, seine logischen Intentionen zu Ende zu entwickeln, die doch so genial waren und sich in der Folge als so fruchtbar erweisen sollten. In Wirklichkeit schuf Leibniz eine Logik immer in der Annahme, eine Ontologie und eine Metaphysik zu schaffen; aber um eine moderne Logik zu schaffen, war es erforderlich, sich gänzlich von jeder ontologisch-metaphysischen Preokkupation freizumachen und einer Gnoseologie zu folgen (die, mit Hume beginnend, zum Neopositivismus der Schule von Wien und Chicago führt), der Leibniz nicht gefolgt wäre". Zu Folgerungen, die denen von Preti nicht unähnlich sind, ist F. Barone in Logica formale e logica trascendentale gelangt. Er hat von einer "fundamentalen Differenz" zwischen der formalen modernen Logik und der leibnizianischen gesprochen, "die immer von dem metaphysischen Ideal der Pansophie eingenommen und gestützt wird, auch in den moderneren technischen Untersuchungen. Auch hat Barone die Anwesenheit einer "platonisch-pythagoräischen Auffassung der Formen" im Denken von Leibniz unterstrichen, "die der Formalität der logischen Schemen zugrunde liegt". Zu hiervon abweichenden Ergebnissen ist A. Corsano, Leibniz, Neapel, Libreria Scientifica Editrice, 1952, gelangt, der die vom Werk des Suarez auf das Denken von Leibniz ausgeübten Einflüsse analysiert und die These "einer inneren und fast vollständigen Zugehörigkeit zum Nominalismus" vertreten hat, aus der das Denken von Leibniz seine Impulse erhalten habe. Mit dieser These kann ich wegen der und sei es noch so kurz in dieser Arbeit angedeuteten Gründe nicht übereinstimmen, auch weil ich nicht glaube, wie es Corsano tut, daß Leibniz "in Ehrerbietung gegenüber den Meinungen seiner Lehrer (Weigel) und um in einer der hochveralteten philosophisch-wissenschaftlichen Kultur des barocken Deutschlands zugänglichen Sprache zu sprechen", zu den "archaischen und altersschwachen Motiven des platonisch-pytagoräischen Mystizismus" "gezwungen" gewesen wäre. [...] Die Anwesenheit und den nicht unbedeutenden Einfluß aufzuzeigen, den diese archaischen "Überlebtheiten" {R:arcaice "sopravvivenze"} - die in keiner Weise auf eine Art akademischen Notbehelfs reduzierbar sind - ausübten, ist in jedem Fall das Ziel, das ich mir hier vorgenommen habe.[...].