1) R. Lulli, Opera omnia, Mainz,
1712-1742, vol. III, p.1: "Sciendum est ergo, quod ista Ars est et
logica et Metaphysica... Metaphysica considerat res, quae sunt
extra animam, prout conveniunt in ratione entis; logica etiam
considerat res secundum esse, quod habent in anima... set haec Ars
tanquam suprema omnium humanarum scientiarum indifferenter respicit
ens secundum istum modum et secundum illum". Vgl auch Opera,
ed. Zetzner, Straßburg 1617, p. 358: "Logicus tractat de
secundariis intentionibus... sed generalis artista tractat de
primis.. Logicus non potest invenire veram legem cum logica:
generalis autem artista cum ista arte invenit... Es plus potest
addiscere artista de hac arte uno mense, quam logicus de logica uno
anno".
2) Die Übersetzung von anamnhsiV mit reminiscentia wird zwar, wie
bemerkt wurde, durch den Hinweis auf Plato in Prim. An., II,
21, 67 a 21-22 gerechtfertigt, entspricht aber nicht dem Sinn, den
der Begriff bei Aristoteles hat. anamnhsiV ist eine Aktualisierung der Memoria, eine
Rekonstruktion der Erinnerung, die eine Erkenntnis der Zeit
erfordert, die nicht wie bei der Memoria spontan ist (De
mem., 450 a 19) sondern reflektiert (452 b 7; 453 a 9-10) und
sich daher nur beim Menschen findet (453 a 8-9).
3) Thomas Aquinas, In Aristotelis libros de
sensu et sensato: "Si ergo ad bene memorandum vel
reminiscendum, ex praemissis quatuor documenta utilia addiscere
possumus. Quorum primum est, ut studeat quae vult retinere in
aliquem ordinem deducere. Secundo ut profunde et intente eis mentem
apponat. Tertio ut frequenter medietur secundum ordinem. Quarto ut
incipiat reminisci a principio."
4) Von Alcuin vgl. die Disputatio de
rhetorica et de virtutibus sapientissimi Regis Karli et Albini
magistri. [...] In der Abhandlung der fünf Teile der Rhetorik
(die direkt oder indirekt die ciceronianische wiedergibt) begnügt
er sich, zu bekräftigen, daß die Kunst der Memoria von Cicero
empfohlen worden ist: In De dialectica wird die Logik in
zwei Teile eingeteilt: Dialektik und Rhetorik. Während die
Abhandlung der Dialektik auf Isidor, Boetius und die anonymen
Categoriae decem (als eine augustinische Übersetzung der
aristotelischen Kategorien angesehen) zurückging, war die
der Rhetorik auf die Einteilung der großen fünf Künste in De
inventione gegründet und (wie Howell bemerkt hat) dem Geist der
ciceronianischen Abhandlung sehr ähnlich. Ausführlichere Hinweise
auf die Memoria erscheinen in Martianus Capella, V, wo er sich auf
die Episode mit Simonides bezieht, und in der 1235 verfaßten
Novissima Rhetorica von Boncompagno, der sich auf eine
"imaginäres Alphabet" als Instrument für die Kunst der Memoria
beruft.
5) LAT charta,ae f (Lw. < carthV m.) 1. (nkl.) Papyrusstaude. 2. Papyrusblatt;
Papier als Schreibmaterial; Blatt [dentata: geglättet;
aversa od inverta: Rückseite des Papiers; (meton) Schrift,
Schriftwerk, Buch, Gedicht (meist pl); (Suet) dünne Platte
[plumbea]. Die Übersetzung von Rossis Zitat im Italienischen des
14. Jahrhunderts ist eine Rohübersetzung [km].
6) Ein anderer Kommentar zur Rhetorica ad
Herennium (Buch III, Kapp. XVI-XXIV) ist im Cod. Aldino 441 der
Universitätsbibliothek von Pavia enthalten: cart. sec. XV, cc. 111
mit Zählung von jüngerer Hand. Der Textus de artificiali
memoria befindet sich cc. 1-20 Inc.: "Mo passamo al texoro de
le cose trovate et de tutte le parte de la Rectorica custodevole
Memoria. Expl.: Con le cose premesse cioè con Studio, Fatiga,
Ingegno, Diligentia. Finis commenti in particulari".
7) Dialogo di M. Ludovico Dolce nel quale si
ragiona del modo di accrescere et conservar la memoria, in
Venetia, apresso Giovonbattista Sessa et fratelli, 1582. Erste
Ausgabe von 1562.
8) Das Werk von Giovanni Gorini wurde 1499 in
Venedig veröffentlicht: Summa de exemplis et similitudinibus
rerum noviter impressa. Incipit summa insignis et perutilis
praedicatoribus de quacunque materia dicturis fratris Johannis de
Sancto Geminiano, Impressum Venetiis per Johannem et Gregorium
de Gregoris, 1499 die XII Julii.
9) Eine kurze Abhandlung über diese Probleme in
Volkssprache findet sich im Cod. Riccardiano 2734, ff. 30-32 (Inc.:
Apresso io Michele di Nofri di Michele di Mato del Gioganti
ragionere mosterò il prencipio dello 'nparare l'arte della memoria,
la quale mi mostrò il maestro Niccholo Cieco da Firenze nel 1435,
di dicembre, quando ci venni, cominciando per locar luoghi nella
casa mia. Expl.: E queste sone le otto sopradette fighure della
memoria artificiale e tutti i modi, atti e chose che s'appartengono
in essi. E maturamente studiare et sapere, e verrai a perfezionare
e a notizia vera di presta scienza.)
10) Das geschieht im Cod. I, 171 inf. der
Ambrosiana, f. 20v.: "Regulae artificialis memoriae. Locorum
multitudo; locorum ordinatio; locorum meditatio; locorum solitudo;
locorum designatio; locorum dissimilitudo; locorum mediocris
magnitudo; locorum mediocris lux; locorum distantia; locorum
fictio. Locorum multipliatio: addendo diminuendo per sursum et
deorsum, per antrorsum et retrorsum, per destrorsum et
sinistrorsum. Imaginum: alia in toto similis; alia in toto
dissimilis: per oppositionem, per diminutionem, per transpositionem
locorum, per alphabetum, per transuptionem locorum, per loquelam".
Siehe auch, immer noch in der Ambrosiana, den Cod. E. 58 sup., f.
1: "Ars memoriae. Locorum multitudo, ordinatio, permeditatio,
vacuitas sive solitudo, quinti loci signatio, locorum
dissimilitudo, mediocris magnitudo, mediocris lux, distantia,
fictio. Locus multiplicatur: addendo, diminuendo, mutando (per
sursum, deorsum, antrorsum, retrorsum, dextrorsum et sinistrorsum),
mensurando (longum, latum, profundum). Idolorum: aliud in toto
simile, aliud in toto dissimile per contrarium, per consuetudinem,
per transpositionem (per alphabetum, sine alphabeto), aliud parum
simile per compositionem, per diminutionem, per transpositionem,
per trasunptionem [sic] (literarum vel siballarum), per
loquelam".
11) Vgl. den schon zitierten Cod. marciano cl.
VI, 274, ff. 43 r., 43 v., 44 r.: "De ambasiatis
recordandis. Si vis recordari unius ambasiate quam facere
debes, pone in loco imaginato ut superius scribebam... Si ambasiata
est nimis prolixa, tunc pone unam partem ambasiate in uno loco et
aliam parten in uno alio loco ut supra, quia memoria naturalis
adiuvabit te. De argumentis recitandis. Argumenta si
recitare velis... De testis recordando. Si vis recordari
unius testis ponas primam particulam in illo loco, primam in primo,
tertiam in tertio et sic de aliis successive...".
12) Congestiorius artificiosae memoriae
Joannis Romberch de Kryspe, omnium de memoriae praeceptione
aggregatim complectens. Opus omnibus Theologis, praedicatoribus,
professoribus, iuristis, iudicibus, procuratoribus, advocatis,
notariis, medicis, philosophis, artium liberalium professoribus,
insuper mercatoribus, nunciis, et tabelariis pernecessarium,
Venetiis, in aedibus Georgii de Rusconibus, IX Julii, 1520.
13) Anderwo schreibt er : "In magna nobilium
corona, dum essem adolesencs, mihi semel fuit propositum ut aliqua
nomina hominum per unum ex astantibus dicenda recitarem. Non
negavi. Dicta ergo sunt nomina. In primo loco posui amicum illud
nomen habentis, in secundo similiter, et sic quot dicta fuerunt,
tot collocavi, et collocata recitavi."
14) Die Wiener Ausgaben sind von 1541 und 1600,
die Londoner Ausgabe ist ohne Erscheinungsdatum und wurde auf
ungefähr 1548 festgesetzt; dieser Traktat wird ohne Namensnennung
des Autors von Robert Copland als The Art of Memory, that
otherwise is called the Phenix, a boke very behouefull and
profytable to all professours of science, grammaryens,
rethoryciens, dialectyks, legystes, phylosophes and
theologiens. [...] Was den Ruhm des Ravennaten in Deutschland
angeht, soll daran erinnert werden, daß Agrippa sich rühmte, ihn
zum Lehrer gehabt zu haben und daß eine große Lobrede auf Peter,
Meister der Memoria, im Alphabetum aureum des Ortwin, Köln
1580, enthalten ist.
15) In mehr als einem Traktat zur künstlichen
Memoria wird Demokrit als Gründer der Kunst genannt ("Democritus
atheniensis philosophus, huius artis primus inventor fuit"). Die
Verweise auf Demokrit, so wurde geklärt, stützen sich auf Aulus
Gellius (X,17), wonach Demokrit sich die Augen ausgerissen habe, um
sich besser auf seine Gedanken konzentrieren zu können
16) De omnibus ingeniis: "Primum est ordo
et reminiscibilium consequentia. Cum eam didicimus ex ordine cum
connectione et dependentia si aliquo eorum erimus obliti, facile,
repetito ordine, reminisci poterimus. Alterum est ut et uno simili
in suum similie provehamur: ut si Herodoti obliviscamur de Tito
Livio recordati latinae historiae patrem, in Grecae historiae
patrem Herodotum producemur. Tertium est ut contraria
recogitemus... ut memores Hectoris, reminiscimur Achillis".
17) Siehe zum Beispiel: Tractatus clarissimi
philosophi et medici Matheoli perusini de memoria et reminiscentia
ac modo studendi tractatus feliciter. Das undatierte Werk
stammt aus dem Ende des fünfzehnten Jahrhunderts und entwickelt
eine Diät für gute Memoria.
18) Omnia A. Alciati Emblemata,
Antverpiae, 1581.
19) So lautet der Titel der Iconologia
von Cesare Ripa.
20) Im lateinischen Text nach Paolo Rossi, Le
sterminate antichità, Studi vichiani, 1969, S. 183: "Sensionis
diluitionem hanc, rem impsam indicaturi, nempe ipsum phantasma,
nominamus, ut ante dictum est imaginationem; quanto autem
significare volumus diluitionem, appellamus memoriam: adeo ut eadem
sit res imaginatio et memoria, sed propter diversas considerationes
diversis nominibus significata".[km]
21) Ich benutze die von den Brüdern Zetzner in
Straßburg veröffentlichte Ausgabe der lullianischen Werke und
Kommentare. Zur Erleichterung der Lektüre hier eine Zusammenfassung
des Inhalts dieser Ausgabe: Raymundi Lullii Opera ea quae ad
inventam ab ipso artem universalem scientiarum artiumque omnium
brevi compendio firmaque memoria apprehendendarum locupletissimaque
vel oratione ex tempore pertractandarum pertinent. Ut et in eandem
quorundam interpretum scripti commentarii... Accessit Valerii de
Valeriis partrici veneti aureum in artem Lullii generalem opus.
[...] Der Band enthält folgende Schriften: Authentische Werke von
Lull: Logica brevis et nova; Ars brevis; Ars magna generalis
ultima; Tractatus de conversione subiecti et praedicati per medium;
Duodecim principia philosophiae. Apokryphe, dem Lull
zugeschriebene Werke: De auditu kabbalistico seu kabbala; Oratio
exemplaris; In Rhetoricam Isagoge; Liber de venatione medii inter
subiectum et praedicatum. Kommentare : G. Bruno, De lulliano
specierum scrutinio; De lampade combinatoria lulliana; De progressu
logicae venationis; H.C. Agrippa, In artem brevem Raymundi
Lullii commentaria; Valerii de Valeriis, Opus aureum in quo
omnia breviter explicantur quae R. Lullus tam in scientiarum arbore
quam arte generali tradit.
22) Zu Pedro Daguí, der 1481 in der Kathedrale
von Mallorca öffentliche Vorträge zum Lullismus hielt, über seinen
Schüler Janer, über den platonsichen Philosophen Fernando de
Còrdoba, der Daguí gegen den Anklage der Heterodoxie in einer von
Sixtus IV ernannten Kommission verteidigte, über den Lullismus von
Lefèvre und Bouelles, über die Brüder Andrés, Pedro und Jaime
Cantiero vgl: T. und J. Carreras y Artau, Filosofia cristiana de
los siglos XIII al XIV, 2.Bde, Madrid, 1939-43.
23) In den Worten von F.A.Yates, The Art of
Ramon Lull (JWCI 17 (1954)), S. 172. Die einleitenden Seiten
des Electorium Remundi beginnen mit einer langen
Beschreibung und Erklärung "of a wunderful diagram. This shows the
angelic sphere in rich gold-leaf, and upon it revolve the spheres
of the primum mobile, the empyrean, the chrystalline, then the
sphere of fixed stars, and the seven spheres of the planets. At the
centre of this universe is the earth, on which is a tree, and
animal, and a man, surrounded by the speres of the other three
elements. The eleven super-celestial and celestial spheres, and the
four spheres of the elements are drawn on transparent material, so
that the gold of the angelic sphere on which they are placed shines
through."[km].
24) Cornelius Gemma, De arte cyclognomica
tomi III doctrinam ordinum universam, unaque philosophiam
Hippocratis Platonis Galeni et Aristotelis in unius communissimae
et circularis methodi speciem referentes, quae per animorum
triplices orbes ad spherae caelestis similitudinem fabricatos, non
medicinae tantum arcana pandit mysteria, sed et inveniendis
costituendisque artibus ac scientiis caeteris viam compendiosum
patefacit. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 1569.
[...] Vgl. auch De naturae divinis characterismis, seu raris et
admirandis spectaculis, causis, indiciis, proprietatibus rerum in
partibus singulis universi, libri II, Antverpiae, ex off. Chr.
Plantini, 1575; De prodigiosa specie naturaque Cometae anno 1577
visa, Antwerpiae, ex off. Chr. Plantini, 1578.
25) Venetiis, apud Jo. Dominicum de Imbertis,
1588. Der andere Band des Werkes hat zum Titel: Sintaxeon artis
mirabilis alter tomus in quo omnium scientiarum et artium tradita
est epitome, unde facilius istius artis studiosus de omnibus
propositis possit rationes et ornamenta rarissima proferre,
ibidem, 1588. Das Werk wurde vom Verleger Zetzner 1610 in Köln in
vier Bänden wiederaufgelegt: Commentaria in Sintaxes Artis
Mirabilis, per quas de omnibus disputatur habeturque ratio, in
quatuor tomos... in quibus plura omnino scitu necessaria...
tractantur. Der zweite Band hat zum Titel Sintaxeon artis
mirabilis in libros XL digestarum tomi duo. Im dritten und im
vierten Band acutissimae ac sublimes tractationes de Deo de
Angelis et de Immortalitate animae continentur.
26) Mnemonisch-divulgativen Absichten entsprach
auch die Lògica en rims oder "Neues Kompendium" des
Compendium Logicae Algazelis :
en rimes e'n mots qui sons plans
per tal que hom puscha mostrar
logica e philosophar
a cels qui no saben lati
ni arabich...
Per affermar e per neguar
a.b.c pots aiustar
mudant subject e predicat
relativament comparat
en consequent antesedent.
27) Bernardi De Lavinheta, Opera omnia quibus
traditit artis Raymundi Lullii compendiosam explicationem et
eiusdem applicationem ad logica rhetorica physica mathematica
mechanica medica metaphysica theologica ethica iuridica
problematica, edente Johnne Henrico Alstedio, Coloniae,
Sumptibus Lazari Zetzneri bibliopolae, 1612.
28) Thomas Murner, Logica memorativa.
Chartiludium logicae sive totius dialecticae memoria et novus
Petrus Hispani textus emendatus, cum jucundo pictasmat,
exercitio, Bruxelles, Thomas van der Noot, 1509. Vgl. auch die
Invectiva contra astrologos, Argentinae, 1499. Es ist mir
nicht gelungen, das Chartiludium institutae summarie doctore
Thoma Murner memorante et ludente, Argentinae, per Johannen
Priis, 1518, einzusehen, das eine Zusammenfassung der
justinianischen Institutionen in synoptischen Bildern
enthält, die auf der Basis der Wappenbilder und Impresen der
Bischöfe und Reichsfürsten konstruiert sind. 1515 stellte die
Universität von Trier eine Bescheinigung aus, nach der Murner in
der Lage war, die Institutionen im Zeitraum von vier Wochen
zu unterrichten, indem er sich einer auf der künstlichen Memoria
gegründeten Methode bediente.
29) Jo. Romberch de Kyrspe, Congestiorium
artificiosae memoriae... omnium de memoria praeceptiones aggregatim
complectens, Venetiis, in aedibus Georgii de Rusconibus,
1520.
30) H.C. Agrippa, De vanitate
scientiarum, cap. X, De arte memorativa, in
Opera, Lugduni, 1600, vol. II, p. 32. Agrippa schreibt die
Rhetorica ad Herennium noch Cicero zu.
31) Ein charakteristisches Beispiel für diese
Verbindung: Opusculum de amplificatione oratoria seu locorum
usu, per Adrianum Barlandum in inclito Lovaniensium gymnasio
publicum Rhetoricae professorem, Lovanij, Servatus Zaffenus
Diestensis, 1536.
32) Unter den verschiedenen Arten von
similitudo werden aufgezählt: "effictio corporum : ut
cum senem facimus tremulum, incurvum, labiis demissis, canum;
notatio affectum : ut cum dicimus lupum voracem, lepores
timidos, sic laeta iuventus, tristis senectus, prodiga
adolescentia; etymologia : ut Philippus amator equorum;
onomatopeia : quando sumitor cognitio verbi a sono vocis ut
hinnitus equi, rugitus leonum, bombitus apum; rerum effectus
: cum cuilibet mensi officia sua assignamus." Viele der Beispiele
scheinen direkt oder indirekt einem Werk von Iacobo Publicio
entnommen zu sein: Oratoriae artis eplitoma, sive quae ad
consumatum spectant oratorem, Venetiis 1482.
33) Guglielmi Grataroli Bergomatis, artium et
medicinae doctoris Opuscula, videlicet: De memoria reparanda,
augenda confirmandaque ac de reminiscentia: tutiora omnimoda
remedia, praeceptiones optimae; De praedictione morum naturarumque
hominum cum ex inspectione partium corporis tum alis modis. De
temporum omnimoda mutatione, perpetua et certissima signa et
pronostica, Basileae, apud Nicolaum Episcopium iuniorem,
1554.
34) Discours notable des moyens pour
conserver et augmenter la mémoire avec un traité de la
physionomie, traduit du latin par E. Copé, Lyon, 1555.
35) Gratarolo, Opuscula (1558): "Sedem
vero habet memoria in occipitio in tertio vocato ventriculo quem et
pupim vocant. Longum esset ac pene superfluum hic (ubi studeo
brevitati) cerebri totius anatomem describere, quam in multorum
libris videre licet, praesertim doctissimi pariter et
diligentissimi Andreae Vesalii."
36) Dieses und das vorhergehende Zitat sind von
E. Garin, Alcuni aspetti delle retoriche rinascimentali, Rom
& Mailand 1953. Über den "mondänen" Charakter der
humanistischen Dialektik, im Gegensatz zur cusanischen und
ficinischen Mystik schrieb E. Garin in La dialettica dal secolo
XII ai princìpi dell'età moderna: "Der Humanismus operiert im
Sinne einer Mobilisierung all der Symbole, welche die Begriffe
einer irdischen und historischen Erfahrung in die Bereiche des
Göttlichen und Ewigen zu projizieren suchten". In den Werken von
Camillo, Rosselli und Bruno kann man, was die Mnemotechnik und den
Lullismus angeht, eine dieser "Projektionen" verfolgen.
37) Vgl. zu Camillos Theater und zur Verteilung
von Bildern und Zitaten auf seine kosmologisch disponierten
Plätze/Orte F.A.Yates, The Art of Memory, Chicago 1966,
S.129 ff. [km]
38) "I piú antichi e piú savi scrittori hanno
sempre havuto in costume di raccomandare a' loro scritti i secreti
di Dio sotto scuri velami accioché non siano intesi se non da
colori i quali (come dice Christo) hanno orecchie da udire, cioè
che da Dio sono eletti ad intendere i suoi santissimis misteri. E
Melisso dice che gli occhi delle anime volgari non possono
sofferire i raggi della divinità. Et ciò si conferma con lo esempio
di Mosè, il quale scendendo dal monte... non poteva esser guardato
dal popolo se egli il viso col velo non si nascondeva. Et gli
Apostoli anchora veduto Christo trasfigurato ... non sufficienti a
riguardarlo per la debolezza caddevano... A questo abbiamo di
aggiunger che Mercurio Trismegisto dice che il parlar religioso e
pien di Dio viene ad esser violato quando gli sopraviene
moltitudine volgare... I segreti rivelando doppio error si viene a
commettere: et ciò è di scoprirgli a persone non degne et di
trattargli con quest nostra bassa lingua, essendo quelle il
suggetto delle lingue de gli angeli... Et noi nelle cose nostre ci
serviamo delle imagini, come di significatrici di quelle cose che
non si debbon profanare... Né tacerò io che i Cabalisti tengono che
Maria sorella di Mosè fosse dalla lebbra oppressa per haver
revelato le cose segrete della divinità."
39) "Haec est prima et vera cabala de qua credo
me primum apud latinos explicitam fecisse mentionem ... quia iste
modum tradendi per successionem qui dicitur cabalisticus videtur
convenire unicuique rei secrete et mystice, hinc est quod
usurparunt hebrei ut unamquamque scientiam quae apud eos habeatur
pro secreta et abscondita cabalam vocent et unumquodque scibile
quod per viam occultam alicunde habeatur dicatur haberi per viam
cabalae. In universali autem duas scientias hoc etiam nomine
honorificarunt: unam que dicitur... ars combinandi et est modus
quidam procedendi in scientis et est similie quid sicut apud
nostros dicitur ars Raymundi licet forte diverso modo procedat.
Aliam que est de virtutibus rerum superiorum quae sunt supra lunam
et est pars magiae naturalis suprema." (Apologia tredecim
questionum, questio V: De magia naturali et cabala
hebreorum). Über die Funktion der Buchstaben und Namen in der
Kabbala, über den Allegorismus und mystischen Exemplarismus vgl.
[...] G.G. Scholem, Les grands courants de la mystique
juive, Paris, 1950. [...]. Ein wichtiges Dokument der Begegnung
zwischen Renaissancekabbala und Lullismus ist das Werk De auditu
kabalistico sive ad omnes scientias introductorium, dessen
erste Ausgaben 1518 und 1533 in Venedig erschienen. Die Schrift
wurde übereinstimmend Lullus zugeschrieben und als solche in der
Straßburger Ausgabe von 1617 aufgenommen . Über den Kabbalismus und
Lullismus von Pico vgl M. Menendes Pelayo, Historia de los
Heterodoxas Españoles, Madrid, 1880 [...] und vor allem E.
Garin, Giovanni Pico della Mirandola, vita et dottrina,
Florenz 1937 [...] sowie F. Secret, Pico della Mirandola e gli
inizi della Cabala cristiana [...] (1957). Völlig unzureichend:
J.L.Blau, The Christian Interpretation of the Cabala in the
Renaissance, New York 1944.
40) Schon 1583 erscheint in London, dem Grafen
von Leicester gewidmet und von T. Vautrollier herausgegeben,
De umbra rationis et iudicii sive de artificiosa memoria quam
publice profitetur vanitate von Alexandre Dicson, der sich auf
De Umbris von Bruno bezieht. Dem Dicson, der als Person in
dem Werk De la causa principio et uno erscheint, antwortet
polemisch ein G.P., Autor eines Antidicsonus cuisdam
Cantabrigiensis G.P. Accessit libellus in quo dilucide explicatur
impia Dicsoni artificiosa memoria, London 1584; in der Widmung
wird auf Metrodoro, Rosselli, Bruno und Dicson Bezug genommen. Auf
den Sigillus von Bruno bezieht sich auch Thomas Watson,
Compendium memoriae localis, etwa 1585 in London erschienen.
Von einem ramistischen Standpunkt aus polemisiert gegen die ars
memoriae Perkins, Prophetica, sive de sacra et unica ratione
concionandi, Cantabrigiae, 1592. Die englische Übersetzung
erscheint 1606. Das Werk des böhmischen Studenten Johannes von
Nostiz, der in Paris die mnemotechnischen Vorlesungen Brunos hörte,
ist verlorengegangen. In diesem Werk erscheinen die Namen von
Aristoteles, Lullus, Ramus und Bruno auf signifikante Weise
nebeneinandergestellt: Artificium Aristotelico-Lullio-Rameum in
quo per artem intelligendi Logicam, Artem agendi Practicam, Artis
loquendi partem de inventione Topicam methodo et terminis
Aristotelico-Rameis circulis modo lulliano inclusis via plura quam
centies mille argumenta de quovis themate inveniendi cum usu
conveniens ostenditur, ductu Io. a Nostitz, Jordani Bruni genunini
discipuli elaboratum a Conrado Bergio, Bregae typis
Sigfridianis, 1615. Der Titel wurde bewahrt in J.L. Bunemann,
Catalogis MSStorum membranaceorum et chartaceorum item librorum
ob inventa typographica, Minden, 1732.
41) Zum schon oben zitierten Werk von Carrara
vgl: "Guido pater meus ex animalibus cepit locos suos et eorum
ordine ex alphabeto deduxit... asinus, basiliscus, canis, draco...
haec singula in quinque locos dividebat... Nam hunc ordinem ipsa
natura porrexit neque confundi in eis enumerandis ingenium
potest...".
42) Joh. Paepp, Artificiosae memoria
fundamenta ex Aristoteles, Cicerone, Thoma Aquinate, aliisque
praestantissimis doctoribus petita, figuris, interrogationibus ac
responsionibus clarius quam unquam antehac demonstrata,
Lugduni, apud Bartholomeum Vincentium, 1619; Eisagoge seu
introductio facilis in praxin artificiosae memoriae, ibidem,
1619; Schenkelius detectus, seu memoria artificialis hactenus
occultata, ibidem, 1617.
43) "Sed miror cur eidem [die Leugner der Kunst]
non et logicam artificialem nigro calculo notent. Ut enim logica
artificiosa intellectui rerum cognitionem secutius venatur, sic
artificiosa memoria acquisitam ac comparatam cognitionem tenacius
conservat ac tutetur naturali; quare Alstedius non minus hanc ad
omnes artes et disciplinas, quam istam ad nonullas necessariam
probat."
44) Zur Geheimschrift, die beim Unterrichten in
der Kunst anzuwenden ist, werden zwei Grundregeln gegeben: "1)
Legendum more hebraico, puta ordine retrogrado; 2) Alpha et omega
sunt otiosa id est primae et ultimae literae non habetur ratio";
osras bedeutet ars, codrot ordo, bogamir
imago, usw.
45) Vgl. Joannis Margiri, De memoria
artificiosa, Frankfurt 1600; die Plutosofia del Reverendiss,
Padre F. Filippo Gesualdo dei Minori Conventuali nella quale si
spiega l'arte della memoria, Vicenza 1600; F. Giralomo
Marafioto, Nova inventione et arte del ricordare per luoghi et
imagini et figure poste nelle mani, Venezia, 1605; die
lateinische Übersetzung des Werks von Marafioto: De arte
reminiscentiae per loca et imagines ac per notas et figuras in
manibus positas wurde 1610 veröffentlicht und der (hier des
weiteren zitierten) Ausgabe des Gazophylacium artis memoriae
von Schenkelius eingefügt. In dieser Ausgabe ist auch das De
memoria artificiosa libellus von Johannes Austriacus eingefügt;
unter den Kommentatoren des De memoria von Schenkel (zum
erstenmal 1595 veröffentlicht) sind die Schriften von Martin Sommer
(Venedig 1619), unter dessen Namen sich nach Morhof (Polyhistor,
I, p. 374) der des Schenkel verberge, sowie die Ars
memoriae... in gratiam et usum iventutis explicata,
Francofurti, typis N. Hoffmanni, 1617, von Francesco Martino
Ravelli (Ravelinus) hervorzuheben. Interessanter ist der
Simonides redivivus sive ars memoriae et oblivionis... tabulis
expressa...cui accessit Nomenclatur mnemonicus, Lipsiae,
impensis T. Schureri, 1610, 1640 neu aufgelegt, von Adamus Bruxius.
Einem anonymen Professor aus Leipzig verdankt sich die Ars
memoriae localis plenius et luculentius exposita... cum
applicatione eiusdem ad singulas disciplinas et facultates,
Lipsia, 1620. Es ist mir nicht gelungen, diesen Text einzusehen,
noch Johannes Velasquez de Azavedo, Felix de Minerva y arte de
memoria que ensena sin maestro a aprender y retenir, Madrid,
1620 (der Titel erinnert an den des Ravennaten). In
Leipzig-Frankfurt erblickte schließlich 1678 unter dem Titel
Variorum de arte memoriae tractatus selecti eine Sammlung
das Licht, welche die Werke von Schenkel, Ravelli, Paepp, von
Austriacus, Marafioto und von Spangerberg enthielt. Schenkel, dem
das Glück zuteil wurde, von Cartesius kurz besprochen zu werden,
ist eine besonders interessante Gestalt: erfolgreicher Lehrer und
Verbreiter der mnemonischen Kunst in Frankreich, Italien und
Deutschland ("artem hanc - schrieb Morhofius, I, 374 - magno cum
successu suo nec sine insigni suo lucro exercuit") wurde während
eines Aufenthaltes an der Universität von Louvain {Lovanio}
der Hexerei angeklagt, um dann Protektion und Unterstützung von der
theologischen Fakultät von Duai zu erhalten. Die erste Ausgabe
seines später oft wieder aufgelegten Werkes stammt von 1595: De
memoria liber secundus in quo est ars memoriae, Leodii,
Leonardus Straele, 1595. Zusammen mit den drei oben erwähnten
Werkchen von Austriacus, Marafioto und Spangerberg wurde es unter
dem Titel Gazophylacium artis memoriae, Argentorati,
Antonius Bertramus, 1610, wieder aufgelegt. [...] Auf die Lehre
dieses Autors beruft sich noch die sonderbare Enzyklopädie des
Adrian Le Cuirot, Le magazin des sciences, ou vrai art de
mémoire découvert par Schenlius, traduit et augmenté de l'alphabet
de Trithemius, Paris, Quesnel, 1623, die den Originaltext
gewaltig erweiterte.
46) W. Hildebrand, Magia naturalis, das ist,
Kunst und Wunderbuch, darinne begriffen Wunderbare Secreta,
Geheimnüsse und Kunststücke.., Leipzig, 1610.
47) Vgl. Pierre Morestel, Enciclopaedia sive
artificiosa ratio et via circularis ad artem magnam R. Lullii per
quam de omnibus disputatur habeturque cognitio, s.l., in
collegio Salicetani, 1614; La philosophie occulte des devanciers
d'Aristote et de Platon en forme de dialogue, contenant presque
tous les préceptes de la philosophie morale extraite des fables
anciennes, Paris, Du Bray, 1607; Les secrets de la
nature...contenant presque tous les préceptes de la philosophie
naturelle extraite des fables anciennes, Paris, R. de Beauvais,
1607; Artis kabbalisticae sive sapientiae divinae academia,
Parisiis, apud M. Mondière, 1612; Regina omnium scientiarum qua
duce ad omnes scientias et artes, qui literis delectantur facile
conscendent, Tremoniae, apud Jodocum Kalcovium, 1664. Die
Definition der Kunst des Lull in diesen Werken kopiert
konventionelle Schemen: "Ars R. Lullii non vulgaris, non trivialis,
non circa unum aliquod obiectum occupata, sed ars omnium artium
regina... Huius artis ea est excellentia praestantiaque, ea
generalitas ac certitudo, ut, se sola sufficiente, nulla alia
preasupposita... cum omni securitate et certitudine...de omni re
scibili veritatem ac scientiam non difficulter invenire faciat".
Interessanter ist die Deutung der Kombinatorik als mnemonische
Kunst: "Artificium igitur memoriae, a veteribus traditum, locis
constabat et imaginibus; quidni igitur dabitur aliqua ars memoriae
quae terminis constabit? Talis est ars Lullii, cuius termini
generales patefaciunt aditum non solum ad inventiones
plurimas...sed etiam maxime faciunt ad memoriam, cum sint quasi via
artificiosa et methodica ad corrigendum defectum, roborandam
infirmitaten et sublevandam virtutem memoriae naturalis".
48) Vgl. Lazare Meyssonnier, Pentagonum
philosophicum-medicum sive Ars nova reminiscentiae cum
institutionibus philosophiae naturalis et medicinae sublimoris et
secretioris...clave omnium arcanorum naturalium Macrocosmi et
Microcosmi, Lugduni, J. et P. Prost fratres, 1639; La belle
magie ou science de l'esprit contenant les fondemens des subtilitez
et de plus curiuses et secrètes connaissances de ce temps,
Lyon, chez Nicolas Caille, 1669. Von seinen astrologischen
Kompetenzen gibt uns Meysonnier selbst Zeugnis: "Apres avoir durant
vingt-cinq ans examiné soigneusement les écrits et les observations
de ceux qui ont traité de l'astronomie et de l'astrologie, dressé
et jugé plus de deux milles figures de nativité, qu'on nomme
vulgairement horoscopes...". Vgl. Aphorismes d'astrologie tirée
de Ptolomée, Hermes, Cardan, Munfredus et plusieurs autres, traduit
en françois par A.C., Lyon, Michel Duhan, 1657. Die von
Meyssonnier im Pentagonum und in der Belle magie
vertretene Theorie des conarium mußte auch im Hinblick auf
ein Verständnis der Position untersucht werden, die Descartes
dieser sonderbaren Gestalt gegenüber einnahm. Zu den Kontakten von
Meyssonnier mit Mersenne und Cartesius vgl. auch den Brief
Meyssonniers an Mersenne vom 25.1.1639; der erste Brief an
Descartes ist verlorengegangen und so auch die Antwort Descartes'
vom 29.1.1640; siehe auch die Briefe von Descartes an Mersenne vom
21.1.1640, 1.4.1640 und vom 30.7.1640.
49) Vgl. Jean D'Aubry, Le triomphe de
l'archée et la merveille du monde, ou la medicine universelle et
veritable pour toutes sortes de maladies les plus deseperées...
Etablie par raisons necessaires et demonstrations infaillibles,
A Paris, chez l'auteur, 1661. In dieser französischen Ausgabe, die
der lateinischen von 1660 - Triumphus archei et mundi miraculum
sive medicina universalis, Francofurti, 1660 - folgt, ist als
Anhang die Apologie contre certains docteurs en médicine...
respondant à leurs calomnies que l'autheur a guéry par art magique
beaucoup de maladies incurables et abandonées enthalten, die
schon 1638 in Paris publiziert wurde. Unter Schriften, die sich
intensiver mit Lull befassen, siehe die Übersetzung der
Blanquerna (Le Triomphe de l'amour et l'eschelle de la gloire,
ou la médicine universelle des ames, ou Blanquerne de l'amy et de
l'aimé), den Abregé de l'ordre admirable des connoissances
et des beaux secrets de saint Raymond Lulle martyr und Le
firmament de la vérité contenant le nombre de cent
démonstrations... qui preuvent que tous les prestres... abbés,
commandataires, prédicateurs et bernabites {ein geistlicher
ordens-mann in der Römischen kirchen, Dict. Rondeau, 1739 [km]}
doivent être damnés éternellement s'ils ne vont prescher
l'Evangile aux Turcs, Arabes, Mores, Perses, Musulmans et
Mahométans, Grenoble, J. de la Fournaise, 1642. Siehe aber auch
die in der Apologie (1661) von d'Aubry aufgezählten acht
Gründe, deretwegen die Bücher von Lullus "doivent estre receus de
mesmes que ceux d'un Père de l'Eglise".
50) R. Fludd, Tomus secundus de
supernaturali, naturali, praeternaturali et contranaturali
Microcosmi historia, Oppenheimi, typis Hieronimi Galleri,
1619.
51) Vgl. Les Oeuvres de Jean Belot...
contenant la chiromance, physionomie, l'art de mémoire de Raymond
Lulle, traité des devinations, augures et songes, les sciences
steganographiques paulines et almadelles et lullistes..., Lyon,
chez Claude de la Rivière, 1654.
52) Für einige Hinweise zur Bibliographie zu
Ramus vgl. meine Untersuchung Ramismo logica e retorica nei
secoli XVI e XVII, in "Rivista critica di storia della
filosofia", III (1957), pp. 359-61. Zu den dort angegebenen
Arbeiten sind hinzuzufügen: M. Dassonville, La genèse et les
principes de la Dialectique de P. Ramus in "Revue de
l'Université d'Ottawa", 1953, pp. 322-355; La dialectique de P.
Ramus, in "Revue de l'Université de Laval", 1952/53, pp.
608-616; P. Dibon, L'influence de Ramus aux universités
néerlandaises du XVII siècle, in Actes du XIe
Congr. Int. de Philosophie, Louvain, 1953, vol. XIV, pp.
307-311; R. Tuve, Imagery and Logic, Ramus and Metaphysical
Poetics, in "Journal of the History of Ideas", XIV (1942), pp.
365-400.
53) "in una brilliante esercitazione": wohl die
"M.A. thesis" Quaecumque ab Aristotele dicta essent, commentitia
esse. Vgl. W.J. Ong, Ramus, Method, and the Decay of
Dialogue (Cambridge 1958) S 36 ff. [km]
54) P. Ramus, Scholae in liberales artes,
Basilea, 1569, pp. 157-158.
55) Vgl. die Oratio de studiis phiosophiae et
eloquentiae coniungendis Lutetiae habita anno 1546,
wiederveröffentlicht in den Brutinae quaestiones in Oratorem
Ciceronis, Parisiis, apud Jacobum Bogardum, 1547, p. 45r.
56) Klammerkonvention wie im ersten Teil dieser
Übersetzung: in geschweiften Klammern Übersetzungsalternativen
und/oder, kursiv, 1. als 'R:...' Rossis italienische
Terminologie sowohl seines Textes wie seiner Übersetzungen der
Zitate; 2. in dieser Folge des Referateservice nach Einblick
in die 1. Augabe der Clavis Universalis von 1960, ebenfalls
kursiv als 'CU:...' Ausdrücke aus den unübersetzten,
meistens lateinischen Zitaten aus dieser Ausgabe.[km].
57) Vgl. Rhetoricae distictiones in
Quintilianum, Parisiis, apud Andream Wachelum, 1559, p. 18;
Ciceronianus et Brutinae questiones, Basilea, Petrus Perna,
1577, p. 329; Rhetoricae distinctiones, op. cit., p.
43.
58) Scholae in tres primas liberales
artes, Francofurti, apud Andream Wechelum, 1581, p. 31.
59) Animadversionum aristotelicarum libri
XX, Parisiis, 1553-1560, vol. II, Vorwort zu den Büchern IX-XX,
p. 1; Institutionum dialecticarum libri tres, Parisiis,
1543, vol. II, pp. 2, 3, 77.
60) Melanchton, Erotemata dialecticae in
Corpus reformatorum, XIII, c. 573.
61) Petri Rami professoris regi et Audomari
Talaei collectaneae prefationes, epistolae, orationes, Marburg,
1559, p. 15.
62) P. Gassendi Diniensis, Opera omnia in sex
tomos divisa, Florentinae, 1727, vol. I: De logicae origine
et varietate, cap. IX (Logica Rami), p. 52.
63) Die Zitate aus den Werken von Bacon und
Cartesius sind entnommen: Oeuvres de Descartes, hgg. C. Adam
und P. Tannery, 11 voll., Paris 1897-1909; The Works of Francis
Bacon, hg. J. Spedding, R.L. Ellis, D.D. Heath, 7 voll., London
1887-1892, hier abgekürzt als Oevres und Works.
64) H.C. Agrippa, Opera, Argentorati,
Zetzner, 1600, vol. II, pp. 31-32.
65) Vgl. Schenkel, De memoria liber,
Leodii, 1595, danach wiederabgedruckt im Gazophylacium artis
memoriae, Argentorati, 1610. Über seine Werke und seine
Beziehungen zu Leibniz vgl. weiter unten.
66) Zu den Unterschieden zwischen gewöhnlicher
und neuer Logik vgl.: Partis instaurationis secundae delineatio
et argumentum in Works, vol. III, pp. 547 ff;
Distributio operis, in Works, vol. I, pp. 135-137;
Praefatio general, in Works, vol I, p. 129; Novum
Organum, I, 26, 29.
67) Vgl. L'arte del ricordare del signor Gio.
Battista Porta napoletano, tradotta da latino in volgare per M.
Dorandino Falcone da Gioia, Napoli, Mattio Cancer, 1566: über
die Schrift der Ägypter Kapitel XIX, über die Gesten das Kapitel
XX; C. Rossellius, Thesaurus artificiosae memoriae,
Venetiis, 1579, p. 117 v; Johannes Austriacus, De memoria
artificiosa libellus, Argentorati, Antonius Bertramus, 1610, p.
215. Über die Ägyptomanie und über die Verbreitung und die Mode der
Embleme in der Kultur des 16. und 17. Jahrhunderts vgl. meine
Darstellung in Kapitel III, 5 und die dort angegebenen Werke.
68) In der ersten Ausgabe von 1960 nur der
letzte Teil dieses Zitats: "necque similitudines merae sunt -
quales hominibus fortasse parum perspicacibus videri possint - sed
plane una eademque naturae vestigia et signacula diversis materiis
et subiectis impressa".[KM; weiter Rossi:] Zu dem schon erwähnten
Urteil über Lull vgl. De augmentis, in Works, vol. I,
p. 699; über die erste Philosophie De augmentis, in
Works, vol. I, pp. 540-544. Zur Unterscheidung zwischen der
ersten Philosophie Bacons und der traditionellen Metaphysik siehe
die Beurteilung von F. Anderson, The Philosophy of F. Bacon,
Chicago, 1948, pp. 214-215.
69) Vgl. H. Gouhier, Le refus du symbolisme
dans l'humanisme cartesien, in Umanesimo e simbolismo, Atti
del IV convegno internazionale di studi umanistici, Padova
1958, p. 67; M. De Corte, La dialectique poétique de
Descartes, in "Archives de Philosophie", XIII (1937), Heft II:
Autour du Disours de la méthode, pp. 106-107; P. Mesnard,
L'arbre de la sagesse, im Sammelband Descartes,
Paris, Cahiers de Royaumont, 1957, pp. 336 ff. Im gleichen Band zu
diesen Problemen der Aufsatz von M.Th. Spoerri, La puissance
métaphorique de Descartes. Als weitergehende Untersuchung vgl.
H. Gouhier, Les premières pensées de Descartes, Paris, Vrin,
1958.
70) Wer kann das Rätsel lösen? "Ipse excogitavi
alium modum: si ex imaginibus rerum non inconnexarum addiscantur
novae imagines omnibus communes, vel saltem si ex omnibus simul una
fiat imago, nec solum habeatur respectus ad proximam, set etiam ad
alias, ut quinta respiciat primam per hastam humi proiectam, medium
vero, per scalam ex qua discendent, et secunda per telum quod ad
illam proiiciat, et tertia simili aliqua ratione in rationem
significationis vel verae vel fictitiae" (CU 1960, 155) [km];
Descartes, Oeuvres, vol. X, p. 230. Über
die Schrift und die anderen Hilfsmittel für die Memoria vgl.
Entretiens avec Burman, Paris, 1937, pp. 8, 16.
71) Descartes, Oeuvres, vol. X, pp.
217-218: "Ut imaginatio utitur figuris ad corpora concipienda, ita
intellectus utitur quibusdam corporibus sensibilibus ad spiritualia
figuranda, ut vento, lumine: unde altius philosophantes mentem
cognitione possumus in sublime tollere... Sensibilia apta
concipiendis Olympicis: ventus spritum significat, motus cum
tempore vitam, calor amorem, activitas istantanea
creationem".
72) "Mirum videri possit, quare graves
sententiae in scriptis poetarum magis quam philosophorum. Ratio est
quod poetae per enthusiasmum et vim imgainationis scripsere: sunt
in nobis semina scientiae, ut in silice, quae per rationem a
philosophis educuntur, per imaginationem a poetis excutiuntur
magisque elucent". (Oeuvres, vol. X, p. 217). "On peut fare
un jardin des ombres qui representent diverses figures, telles que
les arbres et les autres... dans un chambre faire [que] les rayons
du soleil, passant pour certaines ouvertures, representent diverses
chiffres ou figures" (Oeuvres, vol X, p. 215). "Inquirebam
autem diligentius utrum ars illa non consisteret in quodam ordine
locorum dialecticorum unde rationes desumuntur...".
(Oeuvres, vol. X, p. 165)
73 Novum Organum, II, 10: "Historia vero
naturalis et experimentalis tam varia est et sparsa, ut intellectum
confundat et disgretet, nisi sistatur et compareat ordine idoneo.
Itaque formandae sunt tabulae et coordinationes instantiarum, tali
modo et instructione, ut in eas agere possit intellectus".
74) Commentarius solutus, in
Works, vol. II, pp. 626-628: "Tria motuum genera
imperceptibilia, ob tarditatem, ut in digito horologii; ob
minutias, ut liquor seu aqua corrumpitur et congelatur etc.; ob
tenuitatem, ut omnifaria aeris, venti, spiritus.. Nodi et globi
motuum, and how they concur and how they succeed and interchange in
things most frequent. The times and moments wherin motions work,
and which is the more swift and which is the more slow".
75) Über die Bedeutung des letzten Paragraphen
von Buch I des Novum Organum in dieser Hisnicht vgl. B.
Farrington, F. Bacon: Philosopher of Industrial Science, New
York, 1949.
76) Zu diesen Ergebnissen war ich auf Grund
einer mehr analytischen Untersuchung der baconianischen Schriften
in meiner Arbeit F. Bacone, dalla magia alla scienza,
Torino, Einaudi, 1974, Kapitel VI gelangt.
77) Oeuvres, p. 458, 454. In CU 1960
zitiert Rossi "nulla umquam esse memoriae mandanda ex iis, quae
perpetuam attentionen non requirunt, si possimus ea in charta
deponere, ne scilicet aliquam ingenii nostri partem obiecti
praesentis cognitioni supervacua recordatio surripiat... nihil
prorsus memoriae committemus, sed liberam et totam praesentibus
ideas phantasiam relinquentes, quaecumque erunt retinenda in charta
pingemus; idque per brevissimas notas, ut postquam singula
distincte inspexerimus... possimus... omnia celerrimo cogitationis
motu percurrere et quamplurima simul intueri. Quidquid ergo ut unum
ad difficultatis solutionem erit spectandum, per unicam notam
designabimus, quae fingi potest ad libitum. Sed, facilitatis causa,
utemur characteribus a, b, c, etc., ad magnitudines iam cognita, et
A, B, C, etc., ad incognitas exprimendas...".
78) Noch klarer als in den Regulae
verbindet sich das Problem der Notation oder des Gebrauchs der
algebraischen Symbole im Discours de la méthode [...] mit
dem der Retention und der Memoria:"Je pensai que, pour les
considérer mieux en particulier [das bezieht sich auf die
Beziehungen und Proportionen], je les devais supposer en des
lignes, à cause que je ne trouvais rien de plus simple, ni que je
puisse plus distincement représenter à mon imagination et à mes
sens; mais que, pour les retenir ou les comprendre plusieurs
ensemble, il fallait que je les expliquasse par quelques chiffres,
les plus courts qu'il serait possible". Der Begriff chiffres
wird in der lateinischen Ausgabe mit "characteribus sive quibusdam
notis" übersetzt.
79) "Hinc iam dubium esse potest, quare,
praeter, intuitum, hic alium adiunximus cognoscendi modum, qui sit
per deductionen: per quam intelligimus, illud omne quod ex
quibusdam aliis certo cognitis necessario concluditur. Sed hoc ita
faciendum fuit, quia plurimae res certo sciuntur, quamvis non ipsae
sint evidentes, modo tantum a veris cognitisque principiis
deducantur per continuum et nullibi interruptum cogitationis motum
singula perspicue intuentis: non aliter quam longae alicuius
catenae extremum annulum cum primo connecti cognoscimus, etiamsi
uno eodemque oculorum intuitu non omnes intermedios, a quibus
dependet illa connexio, contemplemur, modo illos perlustraverimus
successive, et singulos proximis a primo ad ultimum adhaerere
recordemur. Hic igitur mentis intuitum a deductione certa
distinguimus ex eo, quod in hac motus sive successio quaedam
concipiatur, in illo non item; et praeterea, quia ad hanc non
necessaria est praesens evidentia, qualis ad intuitum, sed potius a
memoria suam certitudinem quoadammodo mutuatur". (Vgl. auch die
Regel XI, ibidem, vol X, pp 480-409).
80) CU 1960, S. 173: "Si igitur, ex.gr.,
per diversas operationes cognoverim primo, qualis sit habitudo
inter magnitudiens A & B, deinde inter B & C, tum inter C
& D, ac denique inter D & E: non idirco video qualis sit
inter A & E, nec possum intellegere praecise ex iam cognitis,
nisi omnium recorder. Quamobrem illas continuo quodam imaginationis
motu singula intuentis simul et ad alia transeuntis aliquoties
percurram, donec a prima ad ultiman tam celeriter transire
didicerim, ut fere nullas memoriae partes reliquendo, rem totam
simul videar intueri; hon enim pacto, dum memoriae subvenitur,
ingenii etiam tarditas emendatur, eiusque capaciatas quadam ratione
extenditur".
81) Einer perfekten Kenntnis der cartesianischen
Werke entspricht weder bei Beck noch bei Gouhier eine ebenso genau
Kenntnis der philosophischen und nichtphilosophischen Werke, die in
der französischen und europäischen Kultur des frühen siebzehnten
Jahrhunderts zirkulierten. Siehe zum Beispiel (um in den Grenzen
der hier behandelten Frage zu bleiben) wie Gouhier in seinem Buch
über Les premières pensées de Descartes in zwei Zeilen das
Problem der Beziehungen zwischen Cartesius und der Tradition des
Lullismus erledigt, ohne Einblick in die einzige Untersuchung zu
dem Thema genommen zu haben und ohne sich bewußt zu machen, daß das
cartesianische Urteil über Lullus ("parler sans jugement des choses
qu'on ignore") nur die Wiederholung eines Topos der philosophischen
Werken von Agrippa bis zu Bacon ist. Auch der cartesianische
Ausdruck "in quodam ordine locorum dialecticorum unde rationes
desumuntur" bezieht sich entgegen der Meinung von Gouhier auf einen
präzisen Typ von Literatur. Auf diegleiche Weise bleiben Sätze wie
"una est in rebus activa vis etc." und der Vorsatz, sich der
"sensiblen Dinge" zu bedienen um die "spirituellen" darzustellen
sowie das Bild der "catena scientiarum" völlig unverständlich, wenn
sie nicht in ihren Beziehungen zu einem Ambiente und einer
Tradition gesehen werden. Cartesius, der die Texte des Schenkel
gelesen hatte, war sicher nicht darauf angewiesen, auf Kepler
zurückzugreifen, um die körperlichen Dinge als Symbole der
spirituellen zu verstehen. [...].
82) Zum Verhältnis von Enzyklopädie und
Studienordnung vgl. E. Garin, L'educazione in Europa, Bari,
Laterza, 1957, pp. 235-239. Über den Lullismus von Alsted vgl.
Carrera y Artau, La filosofia christiana, Madrid 1939-43,
vol. II, pp. 239-249.
83) Vgl. Clavis artis lullianae et verae
logices duos in libellos tributa, id est solida dilucidatio artis
magnae, generalis e ultimae quam Raymundus Lullus invenit...edita
in usum et gratiam eorim, qui impendio delectantur compendiis, et
confusionem sciolorum qui iuventutem fatigant dispendiis,
Argentorati, Sumptibus Lazari Zetzneri Bibliop., anno 1609
(wiederaufgelegt 1633 und 1651), Vorwort.
84) Panacea philosophica seu Encyclopaediae
universa discendi methodus. De armonia philosophiae aristolicae,
lulliane et rameae, Herbornae, 1610.
85) Vgl. Clavis artis lullianae a.a.O.
pp. 9-14;19: "Tantum de Rameis restant philosophi in Germania minus
celebres Lullisti. In Germania, dico quia in Hispaniis, Galliis et
Italia sunt quamplurimi de hoc grege, et nominatim quidem in Italia
sunt speculatores... qui huic arti sunt deditissimi...Haec duo
sectae, Peripatetica dico et Ramaea in praesentiarum sund
florentissimae, superest tertia, puta Lullistarum, quae hodie ferme
»Multis pro vili, sub pedibus jacet«...". Das Urteil über die
Kommentatoren war besonders herb: "Nam commentatores (utinam
fuissent commendatores) lulliani, tenebras potius et nebula
offuderunt quam lucem attulerunt, aut facem praetulerunt divino
operi. Aut enim sua somnia immiscuerunt, aut obscura per aeque
obsura explicarunt". Ziel der göttlichen Kust des Lull war es
"talem invenire scientiam, qua cognita, reliquae quoque sine
difficultate ulla laboreque magno cognoscerentur, et ad quam,
tamquam lydicum, lapidem, filum Thesei et Cynosuram omne scibile
examinaretur". Der Vergleich der lullianischen Kunst mit der
Kabbala findet sich beständig und beharrlich im Werk von Alsted.
Vgl z.B. die Tabula ad artis brevis cabalae tractatus et artis
magnae primum caput pertinens und das Urteil über Lullus: "Quum
Lullius fuerit mathematicus et kabbalista, impendio delectatus est
methodo docendi mathematica et kabbalista, ideoque circulus
adhibuit, quos non nemo concinne vocavit magistros scientiarum. Et
huc facit tritus versiculus: Omnia dant mundo Crux, Globus atque
Cubis".[....].
86) Vgl. Systema mnemonicum duplex... in quo
artis memorativae praecepta plene et methodice traduntur: et tota
simul ratio docendi, discendi, Scholas aperiendi, adeoque modus
studendi solide explicatur et a pseudo-memoristarum,
pseudo-lullistarum, pseudo-cabbalistarum imposturis discernitur
atque vindicatur, Prostat, in nobilis Francofurti Palatheniana,
anno 1610, p. 5.
87) Systema mnemonicum duplex, a.a.O., p.
105: "Logicae duplex est finis et duplex objectum: primus est
directio intellectus, secundus es memoriae confirmatio."
88) Vgl. Systema mnemonicum duplex,
a.a.O. pp. 106-107.
89) Einer Tradition folgend, die auf Lavinheta
zurückgeht, vergleicht Alsted die Kreise der lullianischen Kunst
mit den "Orten" der Mnemotechnik ciceronianischer Herkunft:
"Circulus in arte lulliana est locus et quoddam quasi domicilium in
quo instrumenta inventionis collocantur..." (Clavis artis
lullianae, loc.cit. p. 25). Aber außer den schon erwähnten
Werken siehe: Artium liberalium, ac facultatum omnium systema
mnemonicum de modo discendi, in libros septem digestum et
congestum, Prostat, 1610; Encyclopaedia septem tomis
distincta, Herborni Nassaviorum, 1630. Unter den Werken
religiösen und pädagogischen Charakters siehe: Theatrum
scholasticum, Herborniae, 1610; (enhält ein Gymnasium
mnemonicum); Trigae canonicae, Francoforte, 1611 (enthält eine
Artis mnemologicae explicatio); die Dissertatio de
manducatione spirituali, transubstantiatione, sacrificio missae, de
natura et privilegiis ecclesiae, Ginevra, 1630. Von gewissem
Interesse ist auch die Klassifikation der mathematischen
Wissenschaften, enthalten im Methodus admirandorum
mathematicorum novem libris exhibens universam mathesin,
Herbornae Nassaviorum, 1623, pp. 5-7: "Mathesis est pars
encyclopaediae philosophicae tractans de quantitate communiter...
Ordo scientiarum mathematicarum hic est. Scientiae mathematicae
sunt purae vel mediae. Purae sunt que occupantur circa solam
quantitatem: quales sunt arithmetica et geometria. Mediae sunt quae
occupantur, circa quantitatem haerentem in corpore: ut
cosmographia, uranoscopia, geographia; vel in qualitate ut in
optica, musica et architectonica". (Benutzte Kopie: Padova, Civica,
G 6327)
90) P. Bayle, Dictionnaire historique et
critique, Amsterdam, 1740, pp. 165-166.
91) Über die Ursprünge der Pansophie: W.E.
Peuckert, Pansophie, Ein Versuch zur Geschichte der weissen und
schwarzen Magie, Stuttgart 1936. Über die pädagogischen Ideale:
L. Kvacala, J.A. Comenius, Berlin 1914 und jetzt E. Garin,
L'educazione in Europa, Bari, Laterza, 1957, pp. 241-252.
Über den Lullismus Comenius' kurze, unzureichende Anmerkungen in
Carrera y Artau, La filosofia cristiana, vol. II, p.
299.
92) Vgl. Philosophiae prodromus et conatuum
pansophicorum dilucidatio. Accedunt didactica dissertatio de
sermonis latini studio perfecte absolvendo, aliaque eiusdem,
Lugduni Batavorum, Officina David Lopez de Haro, 1644, pp. 120-122.
(Die erste Ausgabe London, L. Fawre und S. Gellibrand, 1639)
[...].
93) Orbis sensualis picti pars prima. Hoc
est: omnium principalium in mundo rerum et in vita actionum pictura
et nomenclatura, cum titulorum iuxta atque vocabulorum indice,
Noribergae, Sumtibus Johl. Andr. Endteri haeredum, anno salutis,
1746 (die erste Ausgabe ist von 1658). Vgl. vor allem das
Vorwort.
94) Vgl. Orbis sensualis picti pars
prima, loc. cit., Vorwort und pp. 4-5.
95) Der Text der Dissertatio didactica de
sermonis latini studio in Pansophiae prodromus, a.a.O.
pp. 173-224. Zum Tempel der christlichen Pansophie vgl. die Seiten
122-165: "Panosophiae christianae templum ad ipsius supremi
Architecti Omnipotentis Dei ideas, normas, legesque istruendum, et
usibus Catholicae Iesu Christi Ecclesiae, ex omnibus gentibus,
tribubus, populis et linguis collectae et colligendae
consecrandum". Vgl. auch die Pansophiae Diatyposis
iconographica, Amstelodami, 1654.
96) Vgl. Pansophiae prodromus, a.a.O. pp.
132-136 und die hierzu entwickelten Überlegungen von E. Garin,
L'educazione in Europa, a.a.O. p. 249.
97) Vgl. Pansophiae prodomus, loc.cit. p.
41: "Quas adhuc vidi Encyclopaedias etiam ordinatissimas similiores
visae sunt catenae annullis multis eleganter contextae, quam
automato rotulis artificiose ad motum composito et seipsum
circumagente; et lignorum strui, magna quadam cura et ordine
eleganti dispositae similiores, quam arbori e radicibus propriis
assurgenti spiritus innati virtute se in ramos et frondes
explicanti, et fructus edenti"
98) Ibidem, pp. 21, 41-42, 136.
99) Ibidem, pp. 4, 24-25, 78, 85. Über
die Koinzidenz von Janua linguarum und Enzyklopädie vgl. die
Janua linguarum reserata aurea, Lugduni Batavorum, 1640 (die
erste Ausgabe von 1631), Vorwort, und das Eruditionis
scholasticae atrium rerum et linguarum ornamenta exhibens,
Norimbergae, 1659, p. 5.
100) "Eadem proinde sunt rerum rationes, nec
differunt, nisi existendi forma: quia in Deo sunt ut in Archetypo,
in natura ut in Ectypo, in arte ut in Antitypo". (Pansophiae
prodromus, op.cit., p. 67).
101) Ibidem, p. 86.
102) Ibidem, p. 67; vgl. pp. 55-56. Vgl.
zu diesen Schlußfolgerungen auch die Janua rerum reserata hoc
est sapientiae prima (quam vulgo metaphysicam vocant) ita mentibus
hominum adapta ut per eam in totum rerum ambitum omnemque
interiorem rerum ordinem et in omnes intimas rebus coeternas
veritates prospectus pateat catholicus simulque et scaturigo,
formaque et norma esse appareat, 1681.
103) Pansophiae prodomus, op.cit., p.
44.
104) Über die Hypothese einer Parteinahme der
Jesuiten für die Magie gegen die Neue Wissenschaft vgl L.
Thorndike, History of Magic, Band VII, pp. 577-578.
105) Benutzt habe ich die beiden Bände der
Werke: Bisterfieldus redivivus, seu operum Joh. H.
Bisterfieldi... tomus primus-secundus, Hagae Comitum, ex
typographia A. Vlacq, 1661. Der erste Band enthält : Alphabeti
philosophici libri tres (pp. 1-131); Aphorismi physici
(pp. 133-190); Sciagraphia Analyseos (pp. 191-211);
Parallelismus analyseos grammaticae et logicae (pp.
212-243); Artificium definiendi catholicum (pp. 1-104);
Sciagraphia Symbioticae (pp. 3-144). Der zweite Band enhält:
Logica (pp. 1-451); De puritate, ornatu et copia linguae
latinae (pp. 1-26); Ars disputandi (pp. 27-33); Ars
combinatoria (pp. 34-36); Ars reducendorum terminorum ad
disciplinas liberales technologica (pp. 37-41); Ars seu
canones de reductione ad praedicamenta (pp. 42-46); Denarius
didacticus, seu decem aphorismi bene discendi (pp. 47-49);
Didactica sacra (pp. 50-53); Usus lexici (pp. 54-64).
Vom Phosphorus catholicus, seu ars meditandi epitome cui
subjunctum est consilium de studiis feliciter instituendis habe
ich die Ausgabe von 1657, Lugduni Batavorum, H. Verbiest,
eingesehen.
106) "Praxis logica consummatur, si omnes
termini logici, cum universa encyclopaedia misceantur";
Logica, op. cit., vol II, pp. 323-326: "Usus seu praxis
logica est artificiosa instrumentorum logicorum et terminorum
encyclopaediae coniuncio... In praxi logica singulos terminos
logicos cum singulis singularum disciplinarum terminis conferri
debere."
107) Vgl. Alphabeti philosophici libri tres:
"Termini transcendentales sunt primae universae encyclopaedia
radices"; Sciagraphia analyseos: "Analysis est accuratum de
textu seu dissertatione in sua principia resoluto iudicium.
Totuplex sit analysis quotuplex in textu adhibita fuit genesis,
idque ordine retrograde. Analysis autem upote praxis frugalem
compendiorum ac tabularum cognitionem praesupponit."; Alphabeti
philsophici libri tres: "Praxis logica est vel simplicium
combinatio vocaturque Genesis, vel combinatorum reductio vocaturque
analysis, vel denique mixta estque vel Genesis-analysis vel
Analysis-genesis cuius varietas est infinita"; Artificium
definiendi: "Artificium definiendi catholicum est quod docet
modum omnium encyclopaediae terminorum definitiones accurate
inveniendi ac diiudicandi...Scopus huius artificii est foelix id
est facilis, solida ac practica, et quoad in hac vita fieri potest,
certa perfectaque universa encyclopaediae cognitio ... Definitiones
sunt omnis geneseos et analyseos claves et normae. Omnis enim
mentis et entis, cum reductionem, tum deductionem complectuntur, si
singula definitionum verba in primos terminos per scalam
descendentem et ascendentem resolvantur, sic enim erunt omnigenae
reductionis claves, argumentorum compendia, propositionum fontes,
syllogismorum et methodorum lumina."
108) Zu den Definitionen vgl. Artificium
definiendi, loc. cit. vol. I, vor allem pp. 3, 4, 6. Zu den
Tafeln vgl. 7pp. 11, 12, 15: "Tabulae fundamentales (quae sunt
certae terminorum homogenarum sobordinationes et coordinationes)
sunt faciles, sed accuratae totius mundi totiusque encyclopaediae
repaesentationes... Universa illa inductio ac structura tabularum
nititur [streben nach] panharmonia tum rerum tum disciplinarum ...
Tabula primitiva est prima simplicissima universalissima adeque
brevissima totius mundi totiusque encyclopaediae repraesentatio ...
eam vocabimus catholicam.
109) An Essay Towards a Real Character and a
Philosophical Language by John Wilkins, D.D. Dean of Ripon
and Fellow of the Royal Society, London, printed for Sa.
Gellibrand and for John Martyn printer to the Royal Society, 1668,
p. 13 (benutzte Kopie: Ambros., Villa Pernice, 19069). Über John
Wilkins, Bischof von Chester und Mitglied der Royal Society,
Autor der berühmten Schrift The Discovery of a World in the
Moone, 1638, vgl. Niceron, Mémoires, Paris 1750, vol.
IV, pp. 129-134. Zu den bedeutenderen Beiträgen gehören: A.W.
Henderson, The Life and Times of J. Wilkins, London, 1910;
D. Stimson, Dr. Wilkins and the Royal Society, in "Journal
of Modern History", 1931, pp. 539-563; R.F. Jones, Science and
Language in England of the Mid-Seventeenth Century, in "Journal
of Engl. and Germ. Philology", 1932, danach in dem Band The
Seventeenth Century, Standford, 1951, pp. 143-160; C.Andrade,
The Real Character of Bishop Wilkins, in "Annals of
Science", 1936, pp. 1 ff.; F. Christensen, J. Wilkins and the
Royal Society's Reform of Prose Style, in "Modern Language
Quarterly" 7 (1946), pp. 179 ff.; R.H. Syfret, The Origins of
the Royal Society, in "Notes and Records of the Royal Society
of London", 5 (1948), pp. 117 ff.; C. Emery, John
Wilkins'Universal Language in "Isis", 1948, pp. 174-185; B. De
Mott, Comenius and the Real Character in England, in "PMLA",
1955, pp. 1068-1081; Science Versus Mnemonics, in "Isis"
1957, pp. 3-12. Von geringem Interesse sind die Beobachtungen in
dem Band von C.K. Ogden und I.A. Richards, The Meaning of
Meaning, London, Routledge and Kegan Paul, 1948 [...]. Über die
astronomischen Vorstellungen von Wilkins können die Aufsätze von
G.Mc. Colley konsultiert werden: in "Annals of Science", 1936-1939,
in "PMLA", 1937 und in "Studies in Philology", 1938. Ein Teil des
Essay von Wilkins wurde in F. Techmer, Beiträge zur
Geschichte der französischen und englischen Phonetik und
Phonographie, Heilbronn 1889 wieder veröffentlicht.
110) Über die Universalsprachen in England des
17. Jhdts: O. Funcke, Zum Weltsprachenproblem in England im 17.
Jahrhundert, Heidelberg, 1929 und die kurzen Hinweise in
L.Couturat-L. Leau, Histoire de la langue universelle, Paris
1907.
111) Außer dem oben angeführten Aufsatz siehe:
Science and English Prose Style in the Third Quarter of the
Seventeenth Century; Science and Criticism in the Neo-Classical Age
of English Literature; auch wieder abgedruckt in dem Band
The Seventeenth Century, op. cit. pp. 41-74; 75-110.
112) In der Übersetzung Das Neue Organon,
Akademie-Verlag, Berlin 1962, S. 63: "Es ist leicht ersichtlich,
daß dieser Begriff nur von dem Wasser und den gewöhnlichen und
bekannten Flüssigkeiten ohne jegliche erforderliche Differenzierung
voreilig entlehnt worden ist".[km]
113) Vgl. M.W. Croll, Attic Prose in the
Seventeenth Century, in "Studies in Philology", 1921, pp.
79-128; Attic Prose: Lipsius, Montaigne, Bacon, in
Schelling Anniversary Papers, New York, 1932; The Baroque
Style of Prose, in Studies in English Philology; a
Miscellany in Honour of F. Klaeber, Minneapolis, 1929.
114) Thomas Sprat, The History of the Royal
Society of London, London, 1967, pp. 95-115. Vgl. H. Fisch and
H.W. Jones, Bacon's Influence on Sprat's History, in "Modern
Language Quarterly", 1946.
115) George Thompson, MisokumiaV, London 1671, pp. 31, 40. Vgl. R.F.
Jones, in The Seventeenth Century, op. cit. p. 145. Dieses
sowie alle folgenden englischen Zitate zitiert nach Clavis
Universalis 1960. Rossi zu seiner eigenen Übersetzung: in ihr
"gehen die Assonanzen zwischen den gegensätzlichen Paaren
-Works-Words; Things-Thinking; Pyrotechnie-Philogie
verloren".
116) zit. nach Clavis Universalis 1960
[km].
117) Der De algebra tractatus historicus et
practius eiusdem origines et progressus varios ostendens ist im
zweiten Band der Opera mathematica, Oxoniae, ex Theatro
Sheldoniano, 1695 (3. Bde) enthalten. Über die Charaktere von Viète
und Oughtred vgl die Seiten 69-73. Zu den Verweisen auf die Schrift
in der Mathesis universalis, sive arithmeticum opus integrum tum
philologice tum mathematice traditum vgl. in dergleichen
Ausgabe des Werkes den Band I, pp. 47 ff. Zur Attacke auf Hobbes
vgl. Opera, vol I, p. 361 [...] Über die Memoria siehe das
Kapitel von De algebra unter dem Titel De viribus
memoriae satis intentae, experimentum. [...]
118) Das Werk von John Wilkins ist in vier Teile
unterteilt: Prolegomena; Universal philosophy, Philosophical
grammar, Real character and philosophical language. Der Titel
des Werkes von Dalgarno lautet: Ars signorum: vulgo character
universalis et lingua philosophica, qua potuerunt homines
diversissimorum idiomatum spatio durarum septimanarum omnia animi
sua sensa non minus intelligibiliter, sive scrivendo sive loquendo,
mutuo communicare, quam linguis propriis vernaculis. Praeterea hinc
etiam potuerunt iuvenes philosophiae principia et veram logices
praxin citius et facilius multo imbibere quam ex vulgaribus
philosophorum scriptis, Londini, excudebat J. Hayes sumptibus
authoris, 1661.
119) Wilkins, Essay Towards a Real
Character: "As men do generally agree in the same principle of
reason, so do they likewise agree in the same internal
notion or apprehension of things. The external
expression of these mental notions, whereby men communicate
their thoughts to one another, is either to the ear, or to the eye.
To the ear by sounds, and more particularly by articulate voice and
words. To the eye by any thing that is visible, motion, light,
colour, figure, and more particularly by writing. That conceit
which men have in their minds concerning a horse or tree, is the
notion or mental image of that beast or natural thing, of
such a nature, shape and use. The names given to these in
several languages, are such arbitrary sounds or
words, as Nations of men have agreed upon, either causally
or designedly, to express their mental notions of them. The
written word is the figure or picture of that sound. So
that, if men should generally consent upon the same way or manner
of expression, as they do agree in the same notion, we should be
freed from that curse in the confusion of tongues, with all the
unhappy consequences of it".(Kursive wie im Text)
120) Zur Grammatik: "The very art by which
language should be regulated viz. grammar, is of much later
inventinon than the languages themselves, being adapted to what was
already in being, rather then the rule of making it so". Zu
Dalgarno vgl. O. Funcke, Weltsprachenproblem, op.cit. p.
16.
121) J. Wilkins, Mercury or the Secret and
Swift Messenger, Ahewing How a Man May With Privacy and Speed
Communicate His Thoughts to a Friend at a Distance, London,
1641, pp. 109 ff (ed. Lonon, 1707).
122) "An alphabetica dicionary wherin all
english words according to their various significations are either
referred to their places in the philosophical tables, or explained
by such words as are in the tables."
123) Zitat nach Clavis Universalis 1960,
S. 223. Vgl.in anderer Form Umberto Eco's Kapitel über John Wilkins
in Die Suche nach der Vollkommenen Sprache (München: Beck
1994) (Kap. 12, S. 244 ff). Zu George Dalgarno dort S. 236
ff.[km]
124) dieses und das vorhergehende Zitat mit
Clavis Universalis 1960, S. 227 und 228.
125) B. De Mott, Science Versus
Mnemonics, cit., pp. 8-9.
126) Zu den Beziehungen zu Bisterfield und zur
Anwesenheit mystisch-pytagoräischer Motive: W. Kabitz, Die
Philosophie des jungen Leibniz. Untersuchungen zur
Entwicklungsgeschichte seines Systems, Heidelberg 1909; zu den
Beziehungen zur Pansophie: Leibniz' Verhältnis zur Renaissance
im allgemeinen und zu Nizolius im Besonderen, Bonn 1912; zu den
Beziehungen zu Alstedt und Henry More: D. Mahnke, Leibnizens
Synthese von Universalmathematik und Individualmetaphysik in
"Jahrbücher für Philosophie und phänomenologische Forschung", 1925;
W. Feilchenfeld, Leibniz und Henry More, Berlin 1923.
127) Caspar Schott, Technica curiosa, sive
mirabilia artis, Norimbergae 1664.
128) vgl. Schott, Technica curiosa,
Nürnberg 1664. Der Autor des Arithmeticus nomenclator mundi
ist jetzt als der Jesuitenpater Bermundo oder Vermundo
identifiziert worden.
129) [...] Auch wenn G. Preti, Il
cristianesimo universale di G.G. Leibniz, von den Thesen von
Couturat und Russel ausgeht, ist er zu Ergebnissen gelangt, die mir
wichtig erscheinen: "In Wahrheit ist Leibniz nie zu einer
vollständigen Entwicklung seiner Logik gelangt und ist in
ernsthaftesten Schwierigkeiten befangen geblieben, weil er es
niemals verstanden hat, vollständig seinen ursprünglichen
Platonismus aufzugeben: das Kriterium der Evidenz (unmittelbare
Intuition der Ideen), der logische Realismus (für den an
sich primitive und an sich zusammengesetzte Ideen
existieren), die Vorstellung, nach der das formale Spiel der
Symbole die idealen ewigen Beziehungen, die zwischen den Ideen im
Geist Gottes bestehen, wiedergeben sollte, haben Leibniz daran
gehindert, seine logischen Intentionen zu Ende zu entwickeln, die
doch so genial waren und sich in der Folge als so fruchtbar
erweisen sollten. In Wirklichkeit schuf Leibniz eine Logik immer in
der Annahme, eine Ontologie und eine Metaphysik zu schaffen; aber
um eine moderne Logik zu schaffen, war es erforderlich, sich
gänzlich von jeder ontologisch-metaphysischen Preokkupation
freizumachen und einer Gnoseologie zu folgen (die, mit Hume
beginnend, zum Neopositivismus der Schule von Wien und Chicago
führt), der Leibniz nicht gefolgt wäre". Zu Folgerungen, die denen
von Preti nicht unähnlich sind, ist F. Barone in Logica formale
e logica trascendentale gelangt. Er hat von einer
"fundamentalen Differenz" zwischen der formalen modernen Logik und
der leibnizianischen gesprochen, "die immer von dem metaphysischen
Ideal der Pansophie eingenommen und gestützt wird, auch in den
moderneren technischen Untersuchungen. Auch hat Barone die
Anwesenheit einer "platonisch-pythagoräischen Auffassung der
Formen" im Denken von Leibniz unterstrichen, "die der Formalität
der logischen Schemen zugrunde liegt". Zu hiervon abweichenden
Ergebnissen ist A. Corsano, Leibniz, Neapel, Libreria
Scientifica Editrice, 1952, gelangt, der die vom Werk des Suarez
auf das Denken von Leibniz ausgeübten Einflüsse analysiert und die
These "einer inneren und fast vollständigen Zugehörigkeit zum
Nominalismus" vertreten hat, aus der das Denken von Leibniz seine
Impulse erhalten habe. Mit dieser These kann ich wegen der und sei
es noch so kurz in dieser Arbeit angedeuteten Gründe nicht
übereinstimmen, auch weil ich nicht glaube, wie es Corsano tut, daß
Leibniz "in Ehrerbietung gegenüber den Meinungen seiner Lehrer
(Weigel) und um in einer der hochveralteten
philosophisch-wissenschaftlichen Kultur des barocken Deutschlands
zugänglichen Sprache zu sprechen", zu den "archaischen und
altersschwachen Motiven des platonisch-pytagoräischen Mystizismus"
"gezwungen" gewesen wäre. [...] Die Anwesenheit und den nicht
unbedeutenden Einfluß aufzuzeigen, den diese archaischen
"Überlebtheiten" {R:arcaice "sopravvivenze"} - die in keiner
Weise auf eine Art akademischen Notbehelfs reduzierbar sind -
ausübten, ist in jedem Fall das Ziel, das ich mir hier vorgenommen
habe.[...].